Abstract:

Ebû Muhammed Ali b. Osman b. Muhamed b Süleyman el-Ûşî el-Ferganî (569/1174), Karahanlılar döneminin son yüzyılında yaşamış fıkıh, kelam, hadis alanlarında önemli eserler vermiş önemli Hanefî-Mâtürîdî bir alimidir. Fıkıha ve kelama dair yazdığı eserlerden ve yetiştiği ilmî çevreden anlaşıldığına göre, onun ilmî kişiliğini belirleyen fıkıhta Hanefî ve itikatta Mâtürîdî olmak üzere iki önemli aidiyet vardır. Muhtemelen Ahmet Yesevî’nin çağdaşı olan el-Ûşî’nin yaşadığı yüzyılda genel olarak Türkistan’da özel olarak Fergana ve Oş’ta Hanefî fıkhının gelişmesine önemli katkılarda bulunan büyük alimler bulunuyordu. Karahanlılar dönemi Hanefî Usûl ve Furûu açısından altın çağını yaşıyordu. Hanefî fıkhının klasik eseri Hidâye’nin müellifi, Fergana’nın önemli şehirlerinden Mergınanlı idi. Hanefî fıkhının Usûl ve Fürûu’nu yeniden inşa eden Mebsût ve el-Usûl’ün yazarı Şemsüleimme Serahsî (483/1090) Özgenli idi. Özellikle Oş’tan önemli Hanefî fakihleri çıkmıştı. Bunlar sırasıyla Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Halid el-Fergani el-Ûşî (513/1119); Mas’ud b. Mansur el-Ûşî (519/1125); Umar b. Musa el-Ûşî (519/1125) ve Şeyhü'l-İslam Nasirü’d-Din Ebu Abdillah Muhammed b. Süleyman el-Ûşî (572/1177). Ali b. Osman el-Ûşî’nin, Şeyhul-İslâm İmâm Burhânüddîn Ebul-Hasan Ali b. Ebîbekr b. Abdilcelîl el-Ferganî el-Merginânî’nin (511/1117-593/1196) fıkıhta hocası olduğu söylenir. Oş’un Ali b. Osman’dan sonra da Hanefîliği merkezi olmaya devam ettiği görülmektedir. Oş’ta Süleyman Dağı Müzesinde mezartaşı bulunan Muhammed b. Alim el-Amil el-Mükemmil Mevlana Hafizüddin ez-Zahiri el-Halidi el-Ûşî (741/1340-41) Hanefîliğin önemli temsilcilerindendir. Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdî aidiyetine gelince, kendi döneminde Maveraünnehir’de ve özellikle Fergana’da Hanefîliğe mensup olan alimler aynı zamanda Mâtürîdîliğe mensuptur. Hatta yukarıda zikredilenler, her ne kadar fıkıhta öne çıksalarda aynı zamanda Mâtürîdî kelamında da öne çıkan âlimlerdendir. Örneğin Şeyhü’l-İslam Nasirü'd-Din Ebu Abdillah Muhammed b. Süleyman el-Ûşî (572/1177) aynı zamanda bir kelamcı idi. Onun kelamda hocası meşhur Mâtürîdî Kelamcı ve meşhur kelam eseri Telhîsu’l-Edille’nin yazarı İbrahim b. İshak es-Saffar el-Buharî idi. Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdî kimliğinde ve fikirlerinin oluşmasında Maveraünnehirli pek çok âlim ve onların kelamî eserleri etkili olmuştur. İmam Mâtürîdî’nin geleneğini sürdüren ve mütekellim kimliği ile bilinen alimler şunlardır: el-Pezdevî, Ebû Yüsr Muhammed (493/1099); Nesefli Ebü’l-Muin en-Nesefi (508/1114) ve Ebu Hafs Ömer en-Nesefi (537/1142); Nureddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (580/1184) ve es-Saffâr el-Buharî Ebû İshak İbrahim b. İsmail b. Ebî Nasr (534/1139). Bu âlimler hem fıkıhta hem de kelamda şöhret bulmuş ve her iki alanda eser vermiş alimlerdir. Ali b. Osman el-Ûşî’nin ve Muhammed b. Süleyman el-Ûşî’nin her iki alanda eser vermesine bakılırsa, Mâtürîdî gelenekteki Fakih ve Mütekellim vasfını şahsında birleştiren âlimlerdir. Bu da Oş’un diğer şehirlere nazaran, Kelam’da Semerkand ve Buhara’dan sonra Mâtürîdî kelam geleneğinin, en güçlü temsil edildiği merkezlerden birisidir. Bununla da kalmamış, Selçuklular, Osmanlılar ve Modern dönemde Mâtürîdî geleneğin yayılamasında ve yaşatılmasında önemli katkılar sunmuş ve sunmaya devam etmektedir. Oş’un adı, Ali b. Osman el-Ûşî’nin yazdığı Emâlî Kasidesi dolayısıyla Türk toplulukları tarafından anılmaya devam etmiştir. Selçuklu ve Osmanlı Mâtürîdîliği için Semerkant ve Buhara’dan sonra, üçüncü önemli bir merkezin Oş olduğu söylenebilir. Bu tebliğde, klasik kaynaklardan hareketle Ali b. Osman el-Ûşî’nin Hanefî ve Mâtürîdî kültür çevresi aydınlatılmaya çalışılacak ve Kelamî sisteminin Mâtürîdî gelenekle ilişkisi tartışılacaktır.

Keywords: