Abstract:

Bu çalışma, Türkçede istem değiştirme stratejisinin nasıl işlediğini istem dil bilgisi açısından araştıran yazı dizisizinin ikincisidir. İstem değiştirimi, aynı istem bilgisini ve sözlüksel anlamı paylaşan bir fiilin çoğunlukla şekil bilgisel ve söz dizimsel süreçlerle kazandıkları, biri sözlüksel istem ve diğeri dil bilgisel istem olarak adlandırılabilecek en az iki farklı istem gerçekleşme biçiminin adıdır. Edilgenleştirme fiilin (sözlüksel) istem bilgisinde çoğunlukla azalmaya yol açan şekil bilgisel süreçlerden biridir. Bununla birlikte edilgenleştirmeninin fiilin istem bilgisinde meydana getirdiği tek istem değiştirim türü istem azaltmak değildir. Edilgenleştirmenin Türkçede kimi zaman fiilin istemini yeniden düzenlediği, kimi zaman da beklenilenin aksine fiilin istemini muhafaza ettiği, hatta dönüşlü fiillerin edilgenleştirilmesi sırasında fiilin istemini artırdığı görülür. Bununla birlikte Türkçede edilgenleştirme stratejisinin bütün fiil ve fiil sınıfları için düzenli bir biçimde işlediği söylenemez. Bazı fiil ve fiil sınıfları düzenli biçimde edilgenleştirilirken bazıları edilgenleştirilmeye ve istem değitirimine hiçbir şekilde izin vermez ya da belirli şekil bilgisel ve söz dizimsel koşullara bağlanır ve kısıtlanır. Bu çalışmada, Türkçe edilgenleştirme kısıtlılıklarının fiillerin mantıksal, söz dizimsel ve anlam bilimsel isteminden kaynaklandığı ileri sürülmüş, Türkiye Türkçesinde hangi fiil ve fiil sınıflarının hangi nedenlerle edilgenleştirilemediği ve kısıtlandığı istem dil bilgisi açısından tartışılmış, edilgenleştirmenin neden olduğu dört (4) farklı istem değiştirim türü belirlenmiştir. Edilgenleştirmenin söz dizimsel açıdan benzediği diğer çatı kategorileriyle ilişkisi betimlenmiş, edilgen yapıları benzer diğer yapılardan ayırt edebilecek birtakım anlam bilimsel genellemelere varılmıştır.

Keywords: