Abstract:

Türkiye’de modernleşmenin sosyolojik bakımdan üç aşamalı bir geçiş süreci izlediği söylenebilir. Buna göre modernleşmenin entelektüel temelleri Tanzimat’a, yapısal dönüşümü siyasal ve kurumsal boyutta gerçekleştirilen Cumhuriyet devrimlerine, sosyoekonomik ve kültürel dinamikleri ise 1950’lerden sonra başlayan demokratikleşme ve sanayileşme yolunda atılan adımlara dayanır. Bu son aşamada ortaya çıkan siyasal, ekonomik ve kültürel değişme, modernleşmenin ideolojik ve kültürel göstergelerini toplumun geniş kesimlerine yaygınlaştırır. Değişmenin temel itici güçlerinden birisi, çok partili hayatla birlikte gelişen demokratik siyasal dönüşüm, diğeri ise hızlı kentleşme ve sanayileşmeyle karakterize olan sosyoekonomik dönüşümdür. Toplumsal ve gündelik hayata çok köklü tesirler bırakan her iki süreç te, içsel ve dışsal bazı etmenlere bağlı olarak gelişmiştir. Toplumsal hayatın derinliklerinde iz bırakan sosyoekonomik boyut; 1970’li yıllarla birlikte kırsal bölgelerden kentlere yönelik nüfus hareketini, orta sınıfın güçlenmeye başladığı ekonomik sıçramayı, kitle ulaşım ve iletişim araçlarının gelişimine bağlı hızlı kültürel değişme, çatışma ve dönüşümleri temsil eder. Bu dönemde değişmenin etkileri artık sadece büyük şehirlerle sınırlı kalmaz, küçük şehirler, kasabalar ve köylere kadar uzanır. Toplumsal gelişme sürecinde sosyal yapıda ve organizasyonda, işbölümü ve kurumsal hayatta ortaya çıkan değişimler, değerler ve normlar alanında da, kültürel algı, anlayış ve tasavvurların etkileşimine yol açmıştır. Türkiye bu dönemde bir yandan kentleşme ve sanayileşmenin kendine özgü gelişimini, bir yandan da normlar, değerler, tutum ve davranışlar alanında dönüşümler, çatışmalar ve kültürel etkileşimlerle sarsıcı deneyimler yaşar. Bu süreç her ne kadar bir geçiş dönemi olarak görülse de, eski ile yeninin, geleneksel ile modernin, bir başka deyişle cemaat ile cemiyetin karşılaştığı ve bir arada etkilerini sürdürdükleri ya da değişerek yeni form ve kalıplara büründükleri bir dönemdir. Ancak bu değişim geleneksel kırsal Türk toplum ve kültür hayatının dinamiklerinde sarsıcı etkiler yaratmaktadır. Daha çok siyasal gelişmeler ekseninde tanımlanan ancak kentleşme ve sanayileşme yoluyla hızlı bir toplumsal değişmenin yaşandığı 1960-80 arası dönem, dinî hayat ve modernleşme etkileşimi bakımından da kritik bir dönemi temsil eder. Cumhuriyetin değişme projesi siyasal yapının yanı sıra toplumsal olgular ve yapının da laikleştirilmesi yönündeydi. Ancak toplumun tarihsel ve kültürel dinamiklerinin ayırt edilemeyecek kadar sıkı bir şekilde dinle ilişkili olması nedeniyle, değişim projesinin kimlik ve kişilik katlarında kalıcı değerler üretemeyişi bir sorun yaratmıştır. Bununla birlikte laikleşmenin siyasal amaçlarının ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişen sosyoekonomik ve kültürel gelişmelere paralel olarak belli bir başarıya ulaştığı söylenebilir. Bu başarının temelinde ise 1960-80 arasında küresel gelişmelerle bağlantılı olarak Türk toplumunda yaşanan sosyoekonomik ve sosyopolitik değişmelerin etkili olduğu açıktır. Nitekim bu dönemde değişimin temel faktörleri olan kentleşme ve sanayileşme olgusu, toplum yapısında ciddi sarsıntılara yol açmış, İslam’ın geleneksel yorumlarının, Türkiye’de giderek artan yeni toplumsal sorunlarla başedebilmesi zorlaşmıştır (Tarhanlı 1993: 149). Ancak bu süreç aslında geleneksel din anlayış ve yorumlarının da değişmeye başladığı bir aşamayı temsil eder. Buna göre değişimin etkileri, bir taraftan modernleşmenin sosyokültürel boyutta yaygınlaşmasını sağlarken, diğer taraftan onu kendi inanç ve kabulleri ekseninde dönüştürmeye yönelik tepkiselci, sentezci din yorumları da sivil ve siyasal hayatta örgütlenerek güç kazanır. Türkiye’de dinî hayatın 1960-80 arasındaki yapısal görünümü ve değişimle ilişkisi, her şeyden önce dönemin sosyal, kültürel, siyasal arka planıyla birlikte, aynı dönem içinde dini kurumlar, organizasyonlar ve hareketlerin gelişimleri üzerine durmayı gerektirmektedir.

Keywords: