Özet:

Lykia Eyaleti Gümrük Yasası: Nero Dönemi'ne ait Andriake Gümrük Yazıtı Hakkında Ön Rapor Makale 1999 yılında Anadolu Üniversitesi'nden bir araştırma ekibinin Bizans Dönemi yer­le­şimi üzerinde yürüttüğü yüzey araştırması sırasında, Myra'nın liman yerleşimi Andriake'de bulunan ve yazarın doktora tez konusu da olan yazıt hakkında bir ön rapor niteliği taşımak­tadır. 87 satırdan oluşan yazıtın ilk 39 satırı oldukça tahrip olduğundan, bu satırlar üzerinde ke­sin değerlendirme yapılamamaktadır. Bununla birlikte üçüncü satırda Nero Dönemi'nde Lykia Eyaleti valisi olduğu bilinen C. Licinius Mucianus'un anılmış olması yazıtın İS 60–63 yılları arasına tarihlendirilebileceğini göstermektedir. Yazıtın genel içeriği onun, her ikisi de Had­ria­nus Dönemi'ne ait Myra ve Kaunos yazıtlarında geçen ve Roma tarafından yasanan demosio­nikos nomos ile özdeşliğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla yazıtın önemi Lykia'daki Roma porto­rium'unun (gümrük) organizasyon ve toplanması sürecine dair önemli ve yeni veriler sunmasın­da yatmaktadır. Bu verilerden ilkine göre, vergi toplama hakkını satın alan kişinin kira borcu kar­şı­lığında gösterdiği kefillerinin, ipoteklerini Koinon'un imparator kültü başrahibi, gram­mateus'u ve hypogrammateus'u huzurunda göstermeleri gerekirken; içinde bulunulan yılda görev yapan arkhiereus ve grammateus'tan her biri Roma'ya yükümlü olunan verginin toplan­ma­sından yarı yarıya sorumlu tutulmaktadırlar (§ 16 str. 75–79). Dolayısıyla, gümrüğün kiralan­masının yanında toplanmasının da Romalı vergi mültezimleri veya procurator'lar yerine Koi­non'un kendi organlarına bırakıldığı anlaşılmaktadır. Vergi toplama sürecinin nasıl işlediği ise Myra ve Kaunos yazıtları ışığında aydın­lanmaktadır. Buna göre Lykia'daki Roma portorium'unun toplanması kent ve Koinon otoriteleri arasında paylaştırılmıştır: Koinon, bir yandan çıkış vergisini kendisi toplarken; diğer yandan kendi pazarlarında satılan malların giriş vergisini toplama işini, her biriyle tek tek vardığı ikili anlaşmalar çerçevesinde üye kentlere bırakmıştır. Bu durumda kent kendi pazarında satılan malın değeri üzerinden % 2.5 oranında vergi almaktadır. Koinon kentlere tanıdığı bu hak kar­şılığında onlardan yine bu ikili anlaşmalar çerçevesinde her bir kentin büyüklüğü ve ticari öne­mi göz önüne alınarak belirlenen miktarda yıllık bir aidat almıştır. Koinon'un kentlerle vardığı anlaşmaların birer örneğini yansıtan Myra ve Kaunos yazıtlarından öğrenildiği üzere δημοσιώνιον için Koinon'a Myra 7.000 denaria öderken; Kaunos'un ödediği tutar ise 6.000 dena­ria olmalıdır. Ayrıca, kent mercilerinin gümrük idaresinde üstlendikleri rollere her üç yazıtta sıkça değinilmesi de kent gümrüğünün Roma portorium'unun bir unsuru olması nedeniyledir. Nitekim Myra Yazıtı'nda dekaprotoi (veya tamiai?), Kaunos Yazıtı'ndaysa Tanrı Basi­leus'in stephanophoros'u için söz konusu olduğu gibi, Andriake yazıtında da παÏαφÏλαξ, ἄÏχων ve onun altında hizmet gören kent kölesi (δημόσιος δοῦλος) gümrük idaresinde önemli roller üstlenmektedir. Bu sürecin sonunda Koinon hem kendi topladığı çıkış gümrüğünün aktığı (á¼Îº τοῦ ἔθνους) hem de kentlerden aldığı yıllık aidatların toplandığı (á¼Îº τοῦ δημοσιωνίου) iki ayrı kasanın gelirlerinden imparatorluk fiscus'una yıllık olarak 100.000 denaria ödemektedir (§ 17 str. 79–83). Andriake Yazıtı ayrıca Lykia Birliği'nin aynı zamanda bir gümrük birliği olduğu savına karşı da veriler sunmaktadır. Yazıtın 5. paragrafı Lykia'nın iç kısımlarında (μεσόγεια) satın alı­nan safranın beyanının ve vergisinin ödenmesine ilişkin hükümleri belirlerken (§ 5 str. 41–45), gümrüğün sadece eyalet sınırlarının değil; iç kısım kentlerinin territorium sınırlarının aşıl­masında da ödendiğini düşündürmektedir. Böylece, kendi territorium'larında satılan mal­ların giriş gümrüğünü toplama hakkının, üye bütün kentlere tanınmış olması gerektiği anlaşıl­maktadır. Nitekim bu hakkın, Kaunos ve Myra örneklerinde olduğu gibi, sadece sınır kent­lerine tanındığı savı Lykia kentleri arasında hukuki ve finansal bir sınıflama bulunduğu gibi mantıksız bir varsayımı zorunlu kılmaktadır. Sonuç olarak bütün üye kentler bir yan­dan sahip oldukları giriş gümrüğünü toplama hakkı çerçevesinde kendi finansmanlarını sağ­­ladıkları gibi, bunun karşılığında Birlik kasasına ödedikleri aidatla Koinon'un finansmanına da katkıda bulunmaktadırlar. Bu sonuç Strabon'un Helenistik Dönem'de Birlik'in finans­manı hakkında aktardıklarıyla da uyumludur. Roma portorium'unun giriş gümrüğünü de­net­leyen kentlerle çıkış gümrüğünden sorumlu olan Koinon gibi iki farklı otorite tarafından top­landığı bu özel durum, büyük ihtimalle Ptolemaios'lar egemenliği altında gelişen Helenistik Dönem uygulamalarının Roma tarafından devralındığına da işaret etmektedir. Yazıt arkhon, paraphylaks ve kent kölesi gibi kent memurlarının gümrük süreciyle ilgili üst­­lendikleri görevlere dair yeni bilgiler sağladığı gibi Birlik memurları hakkında da önemli veri­ler sunmaktadır. Öyle ki, gümrüğün kiralanması ve toplanmasından Koinon'un en üst mer­­tebede iki memuru olarak grammateus ve archireus sorumludur (§ 16 str. 75–79). Böylece bir yandan archireus'un kült işlevlerinin dışında idari görevler de üstlendiği ilk kez belgelenirken, ayrı ayrı anılmaları vesilesiyle adı geçen iki memuriyetin bazen ileri sürüldüğü gibi bir ve aynı memuriyet olmadığı da anlaşılmaktadır. Ayrıca, arkhierosyne kurumunun Ly­kia'ya Vespasianus Dönemi'nde getirilmiş olduğu görüşü çürütülmekte ve bu makamın, böl­genin bir Roma eyaletine dönüştürülmesiyle birlikte kurumsallaştığı belgelenmektedir. Bu bakımdan, lex provincia'nın yine ilkin Vespasianus Dönemi'nde oluşturulduğu savı da za­yıf­lamaktadır. Kaldı ki, bölgenin eyaletleştirilmesinin ardından ilk valilik görevini üstlenen Q. Veranius'un bu süreçte yürüttüğü faaliyetler Stadiasmus Patarensis Anıtı'nda dile geldiği şekliyle belli bir plan çerçevesinde ve olasılıkla bir lex provincia temelinde yerine getirilmiş olmalıdır. Eyaletin ilk oluşturulması sürecinde yasalaştırılmış olması gereken ama Nero Dö­ne­mi'nde yazıta geçirilen Lex portorii provinciae Lyciae, bu çıkarımı desteklemektedir. Ayrıca, Roma'ya ödenecek tutarın 100.000 denaria gibi oldukça cüzi bir miktarda kalması eyaletleştirme sürecinde mali nedenlerden öte amaçlar bulunduğuna işaret etmektedir. Andriake yazıtı sayesinde Tacitus'un Nero'nun vergi reformuna ilişkin aktarımı da tarih­sel bir temel kazanmaktadır. Söz konusu reform girişiminin özü iltizam şirketlerine karşı as­lında Cumhuriyet dönemine kadar geri giden kısıtlamalar şeklinde özetlenebilir. Nero'nun bu amaçla yürürlüğe koyduğu maddelerden dördü Andriake Yazıtı'nda ele alınmıştır. Bunlar Tacitus'un aktardığı sırayla şu şekildedir: a) Yasa maddelerinin kamuya teşhir zorunluluğu (§ 17 str. 79–83); b) Mültezimlerin dava dilekçeleri için getirilen süre kısıtlaması (§ 10 str. 58–62); c) Mültezimlere ilişkin davalara getirilen cognitio extra ordinem (§ 14 str. 69–71); d) Mültezimlerin yasadışı para taleplerinin önlenmesi (§ 15 str. 71–75). Yazıtın ilgili kısımlarının çevirileri ise şu şekildedir: § 5 İç Kısımdaki Malların Beyanı (Str. 41–45) İç kısımda safran satın alan biri en yakın paraphylaks'a bildirimde bulunacaktır. Şayet paraphylaks yerin­de değilse, arkhon'a (bildirimde bulunulsun). Toptan satın alınan yekun, bunun gümrüğünün öden­mesi için beklediği yer ve bütün kayıtlar, hem mültezimin hem de bildirimde bulunanların müş­terek güvenliği açısından, gümrük binasında tek bir rulo halinde bulundurulsun. § 10 Edictum Neronis (3): Mültezimlere İlişkin Davalara Getirilen cognitio extra ordinem (Str. 58–62) Bu yasa uyarınca teminat olarak verilen malları gasp edilenler ya da mültezim ile bir başka konuda an­­laşmazlığa düşenler için (conventus günlerinde) dikaiodotes'ten (vali) mahkeme talep etmek mümkün olsun. Bunlar hakkındaki karar [……] şu ayların 15'inde verilsin: Ianoarius, Martius, Maius, Iulius, Septembrius, Novembrius; bunlarsa Lykia'daki şu aylara tekabül etmektedir: Deios, Aude­naios, Dystros, Artemeisios, Panemos, Gorpiaios. § 14 Edictum Neronis (2): Mültezimlerin Dava Dilekçeleri için Süre Kısıtlaması (Str. 69–71) Bütün mallar için bu yasa uyarınca belirlenen vergiler ödenecektir. El konma işlemine tabi olmuş bir mal ya da kölenin haczi, Augustus Nero'nun da yasalaştırmış olduğu üzere, bir yılın ardından müm­kün olmayacaktır. § 15 Edictum Neronis (4): Mültezimlerin Yasadışı Para Taleplerinin Önlenmesi (Str. 71–75) Demosiones'in ne (……) günlük iaşeleri ne (……) ne (……) ne de Aphrodite, Hermes, Leto ya da bir başka tanrıça adına bağış almaya izni vardır. Şayet biri buna karşın bir şey alırsa, ödemeyi yapana ödediği miktarın dört katı, ihbarda bulunana da söz konusu cezanın yarısı ödenecektir. Aynı şekilde demo­siones de, izni olmayan vergilerden birini toplarsa aldığı miktarın dört katı cezaya maruz kalacaktır. § 16 Kira Süresi, Kefil ve İpotekler (Str. 75–79) Vergi toplama hakkını satın alan kişi bunun kefaletini imparator kültü başrahibi, Koinon'un gram­mateus ve hypogrammateus'u huzurunda yıllık ödeme oranında olacak şekilde taşınmaz mallar üzerindeki ipoteklerle göstermelidir. Bunun için her bir kefilin yükümlülüğü 5000 denaria'ya kadar olsun ve bunlar 5 yıl süreyle vergi toplama hakkına sahip olsunlar. Söz konusu yılda görevde bulunan ark­hie­reus ve grammateus'tan her biri verginin yarısının toplanmasından sorumlu olsun. § 17 Kira Bedeli ve Ödeme Süreci (Str. 79–83) Vergi toplama hakkını satın alan kişi, vergiyi toplamaya başladığı yılın ilk 6 ayı geçtikten sonra kira bedelinin yarısını otuz gün içinde – eğer isterse ödemeyi Lykia'da daha önceden kullanılan paralarla da yapabilir – ödemelidir. Kira bedelinin kalan yarısı ise, hem δημοσιώνιον (kent aidatları) hem de Birlik kasasından (Birlik'in topladığı %5 oranındaki çıkış gümrüğünden) elde edilecek gelirle İmparator Fiscus'unda yıllık 100.000 denaria birikinceye kadar ödeme için saklanmalıdır. § 19 Edictum Neronis (1): Yasanın Teşhir Zorunluluğu (Str. 84–87) Vergi mültezimleri bu yasayı beyaza boyanmış bir levha üzerinde bütün kontrol noktalarında (para­phylake) hazır bulundurmalıdırlar; aksi takdirde Fiscus'a 10.000 drakhme ödeyeceklerdir. Eğer para­phylaks (yasayı) her daim görülebilir bir şekilde bulundurmazsa bu kişiye ilişkin cezayı dikaiodotes belirlesin. Her bir kentteki arkhon'lar, verginin kiralanmasına ilişkin olan bu yasanın teşhire açık ol­ma­ması durumunda, bunu valiye bildirmelidirler; aksi takdirde yasaya karşı gelmek suçundan hüküm gi­yeceklerdir.

Anahtar Kelimeler: