Özet:

Erken döneme ait muhtelif furû’ kaynaklarında sahâbî kavli konusunda Ebû Hanîfe’ye (ö. 150/767) isnat edilen bazı rivayetler mevcut olmakla birlikte Serahsî (ö. 483/1090) hariç ilk dönem Hanefî usulcüler eserlerinde bunlara yer vermemiştir. Yalnızca Serahsî mezkûr rivayetlerden bir tanesini el-Usûl adlı eserinde rivayet etmiştir. Diğerlerinin bu konuda Ebü’l-Hasen el-Kerhî’nin (ö. 340/952) etkisinde kaldıkları anlaşılmaktadır. Zira Kerhî, sahâbe icmâʻı dışında Ebû Hanîfe’den bu konuda sağlam yollarla bir sözün gelmediğini söylemiştir. Bu sebeple ilk dönem Hanefî usûlcüler bu rivayetlerden daha ziyade tümevarım yöntemiyle Ebû Hanîfe’nin fıkhî çözümlemelerini inceleyerek bu konudaki görüşünü tespit etme yöntemini tercih etmişlerdir. Neticede onun sahâbe icmâʻı yanında akıl ile kavranamayacak konularda muhalifi bilinmeyen sahâbe kavliyle amel etme konusunda tatbikatının birleştiği; akıl ile kavranabilecek konulardaki sahâbî kavliyle amel etme hususunda ise tatbikatının farklı olduğu sonucuna varmışlardır. Bundan dolayı mütekaddimûn ve müteahhirûn Hanefî usûlcüler sahâbe icmâʻı yanında akıl ile kavranamayacak meselelerde muhâlifi bilinmeyen sahâbî kavlinin tâbiûn ve onlardan sonra gelen müçtehitler için hüccet teşkil edeceği konusunda görüş birliği etmişlerdir. Buna mukabil akıl ve re’y ile kavranabilecek konularda sahâbe kavlinin hüccet teşkil edip etmeyeceği konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bu konuda Ebû Saîd el-Berdaî (ö. 317/930) ile talebesi Ebü’l-Hasen el-Kerhî’nin temsil ettiği iki görüş ortaya çıkmıştır. Ebû Saîd el-Berdaî akılla kavranamayacak konularda olduğu gibi akılla kavranabilecek konularda da sahâbe kavliyle amel etmenin vacip olduğu görüşünü benimsemiştir. Berdaî’den sonra gelen Hanefî usûlcülerin çoğunluğu da bu görüşü benimsemişlerdir. Ebü’l-Hasen el-Kerhî ise hocası Berdaî’nin aksine akıl ve re’y ile kavranabilecek konulardaki sahâbî kavliyle amel etmenin câiz olmadığı görüşünü benimsemiştir. Ancak Debûsî (ö. 430/1039) ve İbnü’l-Hümam (ö. 861/1457) dışında Kerhî’nin bu görüşüne meyleden usûlcüye neredeyse rastlanmamaktadır.

Anahtar Kelimeler: