Özet:

Kur’ân-ı Kerîm’in en belirgin vasıflarından birisi, edebî ve belâğî açıdan i’câz düzeyinde ilahi bir kitap oluşudur. Kur’ân’ın i’câzıyla ilgili erken dönem çalışmaları, daha ziyade onun bu yönüyle ilgilidir. Bulunduğu dönemin genel yapısına uygun olarak İbn Kuteybe, çeşitli açılardan Kur’ân’ın bir savunusu niteliğinde olan Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân isimli eserinde çok sayıda âyeti Arap dilbilimi ve retoriği açısından incelemektedir. Müellifin, eserdeki asıl gayesinin Kur’ân’da çelişki ve dilsel hatalar olduğu iddialarına edebî ve belâğî açıdan cevap vermek olduğu düşünüldüğünde, eserin i’câz açısından incelenmesi önem arz etmektedir. Buradan hareketle eserde geçen konu başlıkları ve eserin sistematiği dikkate alınarak İbn Kuteybe’nin i’câzu’l-Kur’ân ilmine ne tür katkıları olduğu tespit edilmeye çalışılmaktadır. Hicrî dördüncü asırda müstakil bir ilim hüviyetini elde eden i’câzu’l-Kur’ân ilminin ilk nüvelerinin erken dönemlerden itibaren oluşmaya başladığı görülmektedir. Hicrî ikinci asırda âyetleri çeşitli açılardan araştırma konusu yapan eserlerde, Kur’ân’ın edebî i’cazıyla ilgili işaretlerin varlığı da bu tespiti desteklemektedir. Özellikle âyetleri dil bilimsel açıdan inceleyen eserlerde sistematik olmamakla birlikte, âyetler üzerinde yapılan retorik analizlerde Kur’ân’ın i’câzıyla ilgili somut bilgiler bulunmaktadır. İ’câzu’l-Kur’ân ilmi açısından henüz teşekkül süreci olarak değerlendirilebilecek bu evre, söz konusu ilme temel teşkil etmesi açısından önem arz etmektedir. Hicrî üçüncü asra gelindiğinde ise benzer durumun devam ettiği, i’câzu’l-Kur’ân’ın henüz müstakil bir ilim hüviyetini elde etmediği görülmektedir. Ancak bir önceki dönemden farklı olarak bu dönemde telif edilen eserlerde, Kur’ân’ın i’câzına temel oluşturacak edebî ve belâğî kavramlar ile bunlarla ilişkili bilgilerin biraz daha belirginleştiği ifade edilebilir. Özellikle âyetlerin edebî ve belâğî hususiyetlerini önceleyen eserler, bir sonraki asırda bağımsız olan bu ilmin gelişim sürecine kaynak teşkil etmişlerdir. Şüphesiz bunlar arasında muhteva açısından oldukça zengin olmakla birlikte daha ziyade Arap dili temelinde inşa edilen Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân’ın ayrı bir yeri vardır. Söz konusu eseri bu alanda öne çıkaran başlıca faktör, i’câzın gerek teorik gerekse uygulama açısından henüz başlangıç evresinde olduğu hicrî ikinci asır ile bağımsız bir ilim formuna dönüştüğü dördüncü asır arasında köprü işlevi görmesidir. Kendisinden sonra telif edilen i’câzu’l-Kur’ân’la ilgili ilk eserlerin temel kaynakları arasında yer alması da buna delalet etmektedir. Genelde erken dönem tefsir çalışmaları özelde i’câz çalışmaları açısından Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân’ı bulunduğu dönemde öne çıkaran başlıca faktörlerden biri, zahiren müşkil addedilen çok sayıda âyetle ilgili retorik tahlillere yer vermesidir. Bunların hatırı sayılır kısmının Kur’ân’ın edebî i’câzıyla ilgili olduğu dikkate alındığında, eserin i’câzu’l-Kur’ân ilmi açısından önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. İbn Kuteybe’ye göre, Arapçanın edebî incelikleri Kur’ân-ı Kerim’de en mükemmel bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte kendine özgü mecâz üslubuyla Arapçanın diğer dillerden üstün olduğu fikri, onun i’câz yaklaşımının diğer bir boyutunu oluşturmaktadır. Zira bu noktadan hareketle kutsal kitaplardan farklı olarak Kur’ân’ın başka bir dile tercümesini mümkün görmemektedir. Onun bu düşüncesi ayrıca, i’câz perspektifinin son derece kapsamlı olduğuna işaret etmektedir. Her ne kadar teorik izahlara çok fazla girmese de mecâz, istiâre, maklûb, hazf, ihtisâr, tekrâr, ziyâde, kinâye, ta’rîd vb. konu başlıkları altında yer verdiği örnek âyetler üzerinde yaptığı tahlillerde i’câza dair somut bilgiler görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler: