Özet:

Abstract Çağatay Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20.yüzyılın başlarına kadar hem yazı dili hem de konuşma dilinde kullanılmıştır. Karadeniz, Kafkas dağları, Hazar Denizi ile İran’ın kuzey ve doğusuna kadar uzanan geniş bir alana yayılan Çağatay Türkçesi, Türk dili çalışmalarına kaynaklık edecek zengin dil malzemelerini içerisinde barındırmaktadır. Bu zengin dil malzemesinin içerisinde yer alan ikilemeler, dilin takip edilebilen diğer dönemlerinde olduğu gibi Çağatay Türkçesi döneminde de anlatım gücünü artırmak, pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla kullanıldığı görülmektedir. Çalışmanın amacı, Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde kullanılan ikilemelerin tür, yapı, anlam ve köken bakımından nasıl kullanıldığını tespit etmektir. Bu çalışmada Ali Şir Nevâî’nin divan ve mesnevileri ile Hüseyin Baykara’nın Divan’ı taranarak ikilemeler sözcük türü, anlam, yapı ve kuruluş bakımından incelenmeye çalışılmıştır. İkilemeler, sözcük türü açısından; isim, fiil, sıfat, zamir, zarf, edat; anlam olarak, zıt anlamlı ikilemeler; yapı ve kuruluş bakımından, yalın hâldeki isimlerden oluşan ikilemeler, yönelme hâl ekli ikilemeler, zarf-fiillerden oluşan ikilemeler, çekimli fiillerden oluşan ikilemeler şeklinde tasnif edilmiştir. Ayrıca bu başlıklar altında gruplandırılan ikilemeler köken bakımından değerlendirilmiştir. İkilemelerin anlamlarını verebilmek için beyit açıklamasına da yer verilmiştir. İkileme konusunda yapılan önceki çalışmalar, Yeni Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Türkiye Türkçesi dönemine ait eserlerin incelenmesidir. Çalışmanın diğer çalışmalardan farkı, Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde ikileme türündeki dil malzemelerinin tespitidir.  

Anahtar Kelimeler: