Abstract:

Ünlem insanın içe dönük duygu ve düşünceleri yanında seslenme, cevap veya göstermeye bağlı anlam ve anlatımları tek başlarına bile karşılayabilen bir sözcük türüdür. Ünlemlerin tanımı, kapsamı ve tasnifi üzerine farklı görüşler olsa da genel dilde kullanılan birçok sözcüğün ünlem değeri kazanarak bütün bir cümlenin anlamını bile ifade edebilecek şekilde kullanımı ortak kabuldür. Başka bir sözcük sınıfından alınarak “ünlemleşmiş” olan bu sözcükler, dil içi ve dil dışı bağlama göre anlam yüklenirler. Çalışma kapsamında özellikle gündelik dilde “evet, katılıyorum, haklısın, doğru söylüyorsun” gibi pek çok anlama karşılık gelecek şekilde duygu, düşünce, tutum, tavır ifade etmek için sıkça kullanılan ve sözlük anlamını kaybedip dilde yeni bir dil bilgisel işlev (ünlem) kazanarak ünlemleşen aynen sözcüğü ele alınmıştır. Ünlemleşme ile sözcüğün gerçek anlamına, iletişim/bağlam içinde ortaya çıkan ve konuşmada vurgu ve tonlamayla, yazıda sözcüğün farklı yazımlarıyla ortaya konulan yeni anlamlar eklendiği görülmüştür. Aynen’in karşıladığı edimler ile toplumdilbilimsel ve söylemsel açıdan yüklendiği işlevler, Türkçe Ulusal Derlem (TUD)’den alınan örnekler üzerinden incelenmiştir. Sözcük edimbilim açısından konuşucu ve dinleyici arasında bilgi, bağlam ve yorumun toplamıyla ortaya konulan cevap verme, onaylamaya ve reddetme edimlerini gerçekleştirmektedir. Aynen, her ne kadar dilde en az çaba yasasının bir örneği olsa da anlamının bireye/bağlama göre belirlenmesi, iletişimin sürdürülebilirliği ve sağlıklılığına ket vurur. İnsanın anlama ve anlatma temel ihtiyaçlarını karşılamanın birincil aracı olan dilin ifade gücünün tek bir söze yüklenmesi aynen’in eleştirilmekten ve yargılanmaktan kaçış ile umursamazlık arasında edim yüklenmesini sağlar. Bu bakımdan aynen, onaylama yanında iletişim kesme edimini karşılayan bir sözcüğe dönüşür.

Keywords: