Özet:

Abstract  Kişiler arası iletişimde, hayatın içinde meydana gelen çeşitli hâdiseler karşısında kişilerin geliştirip zamanla gelenek hâline getirdiği kendine mahsus söz ve söz kalıpları vardır. Bu söz ve söz kalıplarının zaman zaman farklı dillerde yapı, anlam ve işlev benzerlikleri görülmektedir. Bununla birlikte toplumları oluşturan sosyo-kültürel unsurlar ve hayata bakış açılarındaki farklılıklar, bu söz kalıplarının toplumdan topluma çeşitlilik arz etmesine sebep olmaktadır. Bir dilin söz varlığını oluşturan deyimler, ata sözleri, ikilemeler, terimler ve yabancı sözlerin yanı sıra hayır duaları, temenniler, beddualar ve yeminleri kapsayan kalıp sözler de o dilin söz varlığında çok önemli yer tutmaktadır. J. L. Austin’in ortaya koyduğu ve sonrasında öğrencisi Searle’in geliştirdiği söz edimi (sözeylem) kuramına göre dilin kullanıldığı her durumda, yerindelik koşullarına uygun olarak bir eylem gerçekleşmektedir (Searle, 2000:14-15). Bu kuramın yerindelik koşulu dikkate alındığında kalıp sözlerin de sadece o duruma istinaden söylendiği görülmektedir. Kalıp sözler, 1950’li yıllarda Austin, Grice ve Searle gibi dilbilimcilerle başlayan, ardından birçok dilbilimcinin devam ettirdiği speech act söz edimi/sözeylem kuramının bir parçasıdır. Aksan, “temel söz varlığı, yabancı sözcükler, deyimler, atasözleri, kalıplaşmış sözler, terimler, çeviri sözcükler”in yanında “ilişki sözleri / kalıp sözler”i de Türkiye Türkçesinin söz varlığı öğeleri içinde sayar . Atasözleri, deyimler gibi kalıp sözlerin de belirli bir dili konuşan topluma ışık tutarak o toplumun inançlarını, gelenek ve göreneklerini yansıttığını dile getirir (2006: 191). Türkiye Türkçesindeki çalışmalarda bu söz ve söz grupları için bilim adamları çeşitli terimler kullanmışlardır: “kalıp sözler” (Özdemir 2000, Aksan 2006, Erol 2007, Gökdayı 2008), “ilişki sözleri” (Aksan 2002, 2006, Cihangir 2010), “iletişimsel sözler” (Toklu 2003: 109), “sözeylem” (Doğançay-Kamışlı 1997, Kılıç 2002: 94, Dilek 2007), “söz edimi” (Palmer 2001: 165-171).   Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Kırım Tatarcası, Kırım Hanlığının 15. Yüzyılda Osmanlı Devleti ile siyasî birlikteliği neticesinde Osmanlı Türkçesinden etkilenerek gelişmiş ve varlığını günümüzde de başta Kırım olmak üzere Özbekistan, Türkiye, Romanya gibi ülkelerde devam ettiren bir Türk lehçesidir. Kırım Tatarcasının içindeki kalıp sözler daha önceki çalışmalarda başlı başına değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada Kırım Tatarcası ile ilgili yazılmış gramerler, sözlükler, eğitim öğretimde kullanılan eserler, konuşma kılavuzları gibi çeşitli materyallarden faydalanılarak kalıp sözler içerisinde yer alan sosyal hayatta söylenmesi gelenekselleşmiş söz ve söz grupları (baş sağlığı dilemek, teşekkür etmek, özür dilemek, hayır duaları ve temenniler) morfolojik ve semantik bakımdan incelenip değerlendirilecektir. Çalışmamızda Akmescit’teki Rus okulunda öğretmen olarak görev yapan Abdurrahman Kırım Hoca’nın yazdığı ve 1850’de Kazan’da basılan, “Tatarsko Russkie Razgovori (Tatarca Rusça Konuşmaları)” adlı kitaptan faydalanılmıştır. Eserin içinde günlük konuşma örnekleri, ata sözleri, masallar, isim ve fiil çekim örneklerinin bulunmaktadır (Kırım Türk Tatar Edebiyatı c.13.1999:25). Bu eserin dilinin inclendiğinde o dönemin Osmanlı Türkçesinden pek farkı olmadığı görülmekle birlikte elimizde konuşma örneklerini görebileceğimiz bir eser olması sebebiyle eser taranıp örneklerine çalışmamızda yer verilmiştir.   Kırım Tatarca Qırımtatarca-Rusça Luğat (Üseinov:2005), Qırımtatarca-Rusça-Ukraince Luğat (Üseinov:2008), Qırımtatarca-Rusça Luğat (Üseinov:1994), Krımskotatarsko-Russkiy Slovar (Asanov:1988) sözlükleri gözden geçirilmiştir. Ayrıca Pogovorim Po-Krımski “Qırımca Laf Eteyik Laqırdı Sözlügi” (Özenbaşlı: 2004) ve Qırımtatarca Söyleşemiz (Veliev: 2007)  adlı konuşma kılavuzlarına bakıp örneklerinden faydalanılmıştır.   Bu çalışmada Kırım Tatarcasında sosyal hayatta kullanılan “baş sağlığı, özür dileme, teşekkür etme, hayır ve temenniler” örneklendirilmeye, incelenmeye çalışılmıştır. Burada değinilmeyen farklı durumlarda söylenen hayır duaları ve temenniler bulunmaktadır. Ayrıca sosyal hayatta kullanılan ve çalışmamızda başlıklandırılmayan pek çok söz kalıbı mevcuttur. Yapılacak başka çalışmalarda bunların da ele alınmasıyla Kırım Tatarcasının söz varlığının ortaya konulmasında önemli adımlar atılacaktır.

Anahtar Kelimeler: