Özet:

Tanzimat Dönemi’nde tebaa-devlet münasebetinde dönüşümün, toptan bir mülki reform sürecinin yanı sıra Klasik Dönem Osmanlı devlet geleneğinde istişarî niteliğiyle izlerine rastlanan belirli ölçüde yasama-danışma organı statüsünde bürokratik birimler ihdas edilmiş ve söz konusu anlayış belli nisbette kurumsallaşmıştır. Meşveret anlayışıyla temellendirilen özellikle harp, isyan dönemlerinde sıklıkla başvurulan meşveret meclisi uygulaması, XVIII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Bab-ı Âli’nin yönetim anlayışında mutat uygulamalar arasına girmiştir. III. Selim döneminde bu yöntem istikrar kazandı, XIX. yüzyılın ilk yarısında modern-merkezi devlet prensibinin ortaya çıktığı II. Mahmud döneminde ise katılımcıları, kuralları, toplantı mekanları kısmen sabit hale geldi. II. Mahmud’un başlattığı bürokratik dönüşüm sürecinde uzun süredir etkinliği ve fonksiyonu kalmayan Divan usulünden modern nezaretler ve kabine uygulamasına geçildiği sırada yeni ihdas edilen nezaretlere ve başvekalet statüsü verilen Sadaret makamına geniş çaptaki reform sürecinde uzmanlık desteği vermesi ve yasama sürecini idame için aza yapısı, çalışma usulleri ve mekanları belirli, yetki sınırları çizilmiş yasama-danışma meclisleri kurulmuştur. II. Mahmud döneminde kurulan ancak 1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanının ardından çalışma usulleri ve yetkileri tespit edilen Meclis-i Vâlâ-yı Ahkam-ı Adliye, Tanzimat reformlarının hazırlayıcısı ve reformun merkezi olarak düzenlenmiştir. Tanzimat bürokrasisi, reform sürecinin sıhhatli yürütülmesi, devlet aygıtının hızlı, verimli ve usullere bağlı çalışmasını sağlamak için bitmek bilmeyen bir bürokratik inşa ameliyesiyle meşgul olmuştur. Merkezi danışma-yasama meclisi de bu süreçte mütemadiyen tadilatlar, düzenlemeler ile etkin bir çalışma ve yasama yapısına kavuşturulmaya çalışılmıştır. Ancak Osmanlı reform sürecinin genişliği ve bürokrasi de halen modern usullere aşina olmayan kadroların ağırlıkta olması nedeniyle XIX.  yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Meclis-i Vâlâ, fonksiyonunu kaybetmiş, hantal bir kuruma dönüşmüştür. Tanzimat Dönemi’nde bürokrasiye intisap eden ve Osmanlı modernizasyonunun yürütücüleri olan Âli, Fuad Paşa gibi rical-i devlet, taşra ve merkez teşkilatında, bütün Osmanlı tebaasını derinden etkileyecek büyük çaptaki reformları hızlı bir şekilde hazırlamak ve hayata geçirmek amacıyla 1854’te, Meclis-i Vâlâ’nın üzerinde, azaları üst rütbeli ve reformist rical-i devletten azaları müteşekkil Meclis-i Âli-i Tanzimat’ı ihdas etmiştir. Büyük çaplı reformları hayata geçirmek için oluşturulan bu yapı, daha önceki reform meclislerinin aksine Osmanlı ilmiyesi ve şer’i hukuk üzerine de çalışmalar yürütmüştür, kadılık ve ilmiye tariki yeni bir nizama kavuşturulmuştur. Bu çalışmada Tanzimat reformlarının en üst derecede müzakeresi ve kontrolü amacıyla kurulan bu Meclis’in toplumsal hayatı ve yönetim kademelerini kökünden etkileyen reformları, kurumsal yapısı ve işleyişi ele alınacak, Tanzimat merkez bürokrasisindeki yeri tespite çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler: