Özet:

Tarım ürünleri öncelikle bulundukları bölgeleri ihya eder prensibi gereği Yemen dağlarında bol miktarda bulunan kahve ağacı, dünyanın pek çok bölgesine kıyasla Arapların kahveyle önceden tanışmalarını sağladı. Dağlarda yılın her mevsimi yeşil kalan ve vişneye benzer kırmızı meyvesiyle ilgileri üzerine toplayan bu bitki başıboş bırakılacak kadar önemsiz ve gereksiz değildi. İnsan bünyesine kattığı faydalar, belki deneme yanılma yöntemiyle de olsa, eski çağlarda tespit edilip tüketimi geciktirilmeden çeşitli formlara dönüştürüldü. Doğrulukları henüz tam olarak teyit edilmeyen arkeolojik verilerde varlığı İslâm öncesine kadar götürülen kahve çekirdeğinin geçmişi bu kadar eski midir bilinmez; fakat en azından hicri üçüncü asırda telif edilen İslâmî dönem kayıtlarında bahse konu olmasıyla sağlık alanında kullanımının çok eskiye dayandığı rahatlıkla söylenebilir. İlk zamanlar macun veya ilaç formunda tüketilen bu ürün 15. yüzyıldan itibaren artık içecek haline dönüştürülerek oldukça yaygınlaştırıldı. Ancak bu dönüşüm birtakım tartışmaları da beraberinde getirdi. Mısır, Dımaşk, Mekke, Medine vb. şehirlerde uzun süre haram ile caiz arasında gidip gelen içecek, nihayetinde çöllerde ve kırsal alanda yaşayan Arapların sahiplenmesiyle meşruiyet kazandı. Mutasavvıfların daha fazla ibadet için geceleri bedenlerine yaptıkları müdahalenin aksine, günün ilk ışıklarıyla kaynatılmaya başlanıp kahvaltıdan önce ya da sonra ikram amacıyla sunulan acı kahve gün boyu zinde kalmayı önermekteydi. Üstelik bileşenleri arasına kakule, zaferan ve tarçın gibi bitkisel ürünlerin de dâhil edilmesi insan sağlığı açısından yeni bir formülün kapısını aralamaktaydı. Diğer taraftan tüm albenisiyle insanları etrafında toplama kudretini de barındıran içecek, dağınık haldeki kabile mensuplarını her gün bir araya getirmeyi arzulayan liderlerin ihtiyacına cevap verecek nitelikteydi ve belki de en çok onların ilgisini çektmekteydi. Neticede kabileler kendilerine farklı açılardan katkı sağlayacağına inandıkları kahveye yönelerek ona dört elle sarıldılar. İhtiyaçları temin etmenin yanında asırlardır sahip olmakla övündükleri cömertlik, şeref ve misafirperverlik duygularını bu yeni içeceğe izafe ederek meşruiyet tartışmaları kısmen geride bıraktılar. Değişen algıyla birlikte artık kişinin onuru kahve sunarken sergilediği hürmetle ölçülür hale geldi. Bir süre sonra da millî içecek haline dönüşüp örf ve adetleri en iyi şekilde yansıtan ritüellerle süslendi. Yapımında envaî türden aletlerin seferber edilmesi, zarif pişirme veya sunum kaplarının tercihi, en nazik şekilde hazırlanan kahveye; yapanlar kadar içenlerin de saygı göstermesi vb. kültürel hassasiyetler gelişti. Arabın soluduğu hava kadar kıymetli olan kahvenin girmediği mekân kalmadı ve onların yaşadıkları bölgelerde başlıca içecek oldu. Kendine has kuralları ve esnetilmesi mümkün olmayan tarifleri belirdi. Öyle ki gelişen dünya şartları yemek kültüründe köklü değişikliklere sebebiyet vermesine rağmen, geleneksel Arap kahvesinin nesilden nesle aktarılan bir sosyal imge olarak kalmasına müsaade etti. Çünkü Araplar bu konuda çok kararlı durmaktaydı. Böylece Araplar arasında ve dünya genelinde hatırı sayılır bir yer edindi ve acı tadıyla içenleri kendisine bağladı ya da acılığıyla kimilerince şikâyet konusu oldu. Nesilden nesle aktarılan bu tecrübe günümüzde Arapların yoğun olduğu bölgelerin tamamında kendisini göstermektedir. Üstelik her toplulukta mutlaka bu işten anlayan uzmanların olması arzu edilmekte ve onu sabırla pişiren kanaat önderleri hiçbir maddi karşılık beklemeden verdikleri hizmetin karşılığı olarak manevi bir saygı beklemektedir. İşte bu çalışmada Arap kahvesinin ortaya çıkışı, özgünlüğü, günlük yaşantıdaki yeri, kahvenin yapımı, sunumu ve bu işte kullanılan aletler ile kahvenin kültürel mirasa dönüşmesi gibi kahvenin sosyal serüveni üzerinde durulacaktır. Konuyu izahta ilk başta klasik kaynaklara bakılacak ve var olan çalışmalardaki verilere müracaat edilecek; fakat bunlarla yetinilmeyip Şanlıurfa’daki Ubeydî aşireti öncülüğünde yöredeki kahvehanelere yaptığımız ziyaretlerden elde edilen kişisel izlenimler de metne yansıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler: