Özet:

Mekân dilbilimde zaman, kip, kişi gibi temel bir anlamsal kategoriyi ifade eder. Uzamsal varlıklar mekân içinde Gestalt psikolojideki şekil-zemin ilişkisine benzer bir ilişki aracılığıyla konumlanır veya yer değiştirirler. Şekil durumundaki somut varlıklar, merkezdeki konuşucunun yakınından uzağına doğru yayılan mesafelerde, mekânsal gösterime dayalı sistem aracılığıyla konumlanabilir. Mekânsal gösterimin merkezinde, zemin durumundaki konuşucu “ben” bulunur. Şekil durumundaki somut varlıklara işaret eden mekânsal gösterimler konuşucunun konumu ve kimliğine göre değişir. Bu değişimden dolayı konuşma olayının cereyan ettiği edimbilimsel bağlam mekânsal bilginin tayininde önem kazanır. Kurmaca bir metinde mekânsal gösterimi dilbilimsel yöntemlerle ele alan araştırmaların sayısı azdır. Dilsel ve dil-dışı bağlamın kesişim alanında yer alan mekânsal gösterim nedir? Mekânsal gösterim kodları nelerdir ve ne sıklıkla kullanılır? Türkçede dilbilgisel bir kategori olarak mekânsal gösterim nasıl kodlanır? Çalışmada bu ve benzeri sorulara cevap bulmak, literatüre kavramsal katkı sunmak ve tipolojik çalışmalara veri sağlamak amaçlanmaktadır. Bunun için Yaşar Kemal’in Yer Demir Gök Bakır adlı romanından seçilen, mekânsal gösterim içeren dört yüz on bir (n=411) maddelik örneklem incelenmiş ve sonuçlar betimlenmiştir. Buna göre, “kaynak”tan “hedef”e yönelik hareketi karşılayan gösterimsel fiiller iki yüz otuz (n=230) maddede ve merkeze yakın/uzak anlamlarını veren gösterimsel nominaller yüz seksen bir (n=181) maddede tespit edilmiştir. Mekânsal adlar hâl ekleri, iyelik ekleri ve son-edatlarla öbekleşebilir. Mekânsal gösterim bilgisi yalnızca sözcük, öbek ya da tümcelerden değil daha yoğun ve doğru şekilde sözbirimlerden çıkarılır. Bu nedenle mekânsal gösterim üzerine yapılacak dilbilimsel çalışmalarda iletişim ortamının edimbilimsel bağlamına ve sözcelerdeki metindilbilimsel gönderimlere dikkat edilmelidir.

Anahtar Kelimeler: