Özet:

Selçuklu devleti vezirlerinden el-Hüseyin b. Ali et-Tuğrâî'nin yazdığı Lâmiyyetü’l-ʿacem isimli kaside, şairin kullandığı edebî sanatlar ve şiirin muhtevasıyla Arapça yazılmış kasideler arasında temayüz etmiştir. Yazıldığı dönemden günümüze kadar pek çok çalışmaya konu olan Tuğrâî’nin bu kasidesi üzerine pek çok şerh-haşiye kaleme alınmış ve asırlar boyunca devam eden bir edebiyat geleneği oluşmuştur. Fakat kaside üzerine yazılan şerh, hâşiye ve muhtasarların ilişkiler ağı tespit edilmediğinden ne bunların birbiriyle olan ilişkisi ne de bu yapıtların Lâmiyyetü’l-ʿacem şerh-hâşiye geleneğindeki yeri tespit edilememiştir. Bu çerçevede Lâmiyyetü’l-ʿacem üzerine yazılan eserleri tespit etmeye çalışan Kâtib Çelebi’nin (ö. 1067/1657) Keşfü’z-zunûn’u, Brockelmann’ın (1868-1956) Geschichte der arabischen Litteratur’ü, Habeşî’nin Câmiʿü’ş-surûh ve’l-havâşî’si, Ahmed Muhammed Mansûr’un Şurûhu Lâmiyyeti’l-ʿacem’i ve Ali Cevad Tahir’in et-Tuğrâî, hayâtuhu, şiʿruhu, Lâmiyyetuhu (bahs ve tahkîk ve tahlîl) adlı çalışması önem arz etmektedir. Fakat bu kitaplar kaside üzerine yazılan şerh ve hâşiyeleri tespit konusunda yetersiz olduğu gibi aynı zamanda Lâmiyyetü’l-ʿacem’in yaygın etkisinden ve literatürdeki ilişkiler ağından da bahsetmemektedir. İlgili literatürdeki ilişkiler hususunda yaygın etkisi ve diğer çalışmalar arasındaki merkezi konumundan dolayı Salahaddin es-Safedî’nin (ö. 764/1363) kaleme aldığı Gaysü’l-edebillezî insecem bi şerhi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı şerh, önemli bir yer tutmaktadır. Bu şerhten sonra kaleme alınan eserlerin büyük çoğunluğu bu kitabı esas almış ve edebiyat münekkitleri bu şerh üzerine pek çok tenkit, hâşiye ve ihtisâr çalışması yapmıştır. Daha açık bir ifadeyle Safedî’nin bu eserinden sonra yapılan çalışmaların hemen hiç biri bu şerhe atıf yapmadan geçmemiştir. Nitekim bu kasîde üzerine çalışma yapan onlarca müellif arasından yalnızca Safedî’ye Lâmiyyetü’l-ʿacem şârihi denilmiştir. Safedî’nin konuyla alakalısız uzun istitrâdlar yaptığını ifade eden Kemaleddin ed-Demîrî (ö. 808/1405), bu şerhi el-Maksadü’l-etem fî şerhi Lâmiyyeti’l-ʿacem adıyla ihtisâr etmiştir. Benzer gerekçelerle Muhammed b. Abbas el-Bedrânî (ö. 763/1555), Celaledddin el-Mahallî (ö. 864/1459) ve birçok âlim Safedî’nin şerhini ihtisâr etmiştir. Bunun yanında Bedrüddin ed-Demâmînî (ö. 827/1424), Nuzûlu’l- Gaysilllezî insecem ʿalâ şerhi Lâmiyyeti’l-ʿacem ismiyle Safedî’nin şerhini ağır sözlerle eleştiren bir tenkit çalışması kaleme almıştır. İbn Akbers olarak bilinen Ali b. Muhammed b. Akbers (ö. 862/1458) ise Tahkîmu’l-ʿukûl bi ufûli’l-Bedri fî’n-Nuzûl adlı kitabında Safedî’nin kitabının hatasız olmadığını fakat İbnü’d-Demâmînî’nin eleştirinin dozunu kaçırdığını ifade edip iki müellifin görüşlerini karşılaştırmıştır. Lâmiyyetü’l-ʿacem üzerine kaleme alınan şerh ve hâşiyeler arasında sadece Safedî’nin şerhi müstakil bir gelenek oluşturmamış; Ebû Cuma ve Celal b. Hızır’ın şerhleri üzerine de çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu makale Lâmiyyetü’l-ʿacem üzerine oluşan şerh-hâşiye literatürünü, muhtevasını ve bu literatürün çeşitli problemlerini konu edinmektedir. Yapılan bu çalışmayla Lâmiyyetü’l-ʿacem şerh ve hâşiyelerinin, düşünce geleneğimizdeki yeri ve işlevinin gösterilmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda makalenin ilk bölümünde Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-ʿacem’i incelenecek, ikinci bölümde ise kaside üzerine neden şerh ve hâşiye kaleme alındığı ve bu eserlerde hangi konuların tartışıldığı sorularına cevap aranacaktır. Ayrıca bu bölümde ilgili literatür içerisinde önemli görülen eserler değerlendirilecektir. Son bölümde ise tespit edilen literatür kategorize edilip bulundukları el yazma kütüphanelerine ve zikredildikleri kaynaklara yer verilecektir. Fakat bunlardan önce Lâmiyyetü’l-ʿacem literatürünü tespit etmeye çalışan veya bu gelenek hakkında bilgi veren klasik ve modern kaynakları değerlendirip çalışmamızı bunlardan ayıran temel özelliklere işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler: