Abstract:

Batı Afrika, Arapların hüküm sürdüğü Kuzey Afrika ile geçmiş yıllara dayalı güçlü ticarî ve kültürel ilişkileri bulunan bir bölgedir. Buna rağmen sözlü Afrika edebiyatı, bölgeye İslam gelmeden önce yazılı edebiyata dönüşecek kadar Arap yazısından etkilenmemiştir. Bölgeye İslam geldiğinde Afrikalı Müslümanlar, Arapçayla ilgilenmiş ve Arap dilinin tüm dallarında, özellikle de Arap şiirinin sanatında uzmanlaşmışlardır. Bölgenin meşhur âlimlerinden ya divan ya da en azından Hz. Peygamber’e veya başkasına övgü (medih) mahiyetinde kasidesi olmayan bir âlim yok gibidr. Bu sebeple Afrikalı şairler aynı zamanda bölgenin fukaha ve âlimleriydi. Örneğin; birçok şiir divanına sahip olan ve güçlü şairliğiyle bilinen Senegalli Ahmed Bamba el-Hadîm, Senegal’de Müridî tarikatını kuran dinî lider ve fakih biriydi. Bütün bunlara rağmen, Afrika Arap şiirinin bazı konuları üzerinde edebî inceleme yapılmamıştır. Bu nedenle Batı Afrika 20. asır şairlerinin ele aldığı bu konulardan biri olan mersiye sanatı üzerinde incelemenin faydalı olacağıöngörülmüştür. Afrika edebiyatçıları, hayata yönelik bakışlarını ve duygularını ifade etmek için Arap şiirinin klasik vezinleri ile kasidelerini nazmetmişlerdir. Arap şiirinin her türüne değinmiş ve şiirsel yeteneklerini göstermişlerdir. Afrikalı şairlerin Arap şiiri türlerine ilgilerinin nicelik ve niteliğe göre değiştiği söylenmelidir. Onlar genelde teberrük için Hz. Peygamber’e daha sonra şeyhlerine övgülerde bulunarakmedih şiirlerine başlamaktaydılar. Önem bakımından mersiye türüne bakıldığında, medih türüyle aralarında çok fark olmadığı görülecektir. Fakat onların mersiye şiirlerinde şeyh ve âlimlerine yer verirken ne Hz. Peygamber’e ne de ashabına yer vermemeleri bizi şaşırtmıştır. Batı Afrika şairleri, ağıt şiirlerinde stil ve içerik yönünden klasik Arap şairlerini takip etmiş ve insanlar, yerler ve hayvanlar için ağıt yakmışlardır. İnsanlar hakkında nazmettikleri mersiyelerinde ölü ister aile ferdi, akraba veya arkadaş olsun ister âlim ya da toplumda önde gelen biri olsun, onun erdemlerini ve onurlu yönlerini zikretmişlerdir. Ölü, âlimlerden veya evliyalardan ise onu ilmi, dindarlığı, kerameti ve sufî rütbesiyle ile methetmişlerdir. Vefat eden, önderlerden biri ise, ülkesini kötü niyetli sömürgecilerin elinden alıp özgür kılmak için onun sürdürdüğü mücadelelerinden bahsetmişlerdir. Ayrıca makalenin yazarları insanlar hakkında nazmedilen mersiyelerdeyeni bir üslup tespit etmişlerdir. Bu da şairin hayattayken kendi mersiyesini yazmasıdır. Şairler yazdıkları bu mersiyeye er-resâu’z-zâtîdemişler, kendilerini bu mersiyelerde ölmüş gibi hayal edip ölüm anındaki durumlarını ve kıyamet gününde neler olacağını düşünerek kendilerini mersiyeye konu etmişlerdir. Yerler hakkındaki mersiyelerde ise şairler, bölgesel ve küresel düzeyde dış ve iç çatışmalar nedeniyle yıkılan kutsal mekânlara ve ilmî merkezlere üzüntülerini ifade etmişleridir. İngiliz sömürgeciler tarafından tahrip edilmiş Fullânî Osman Dan Fûdî’nin kurduğu İslam devletinin başkenti olan Sokoto şehri, tarikat farklılıklarından dolayı yıkılan ilmî merkez olan Mâsina şehri ya da hala işgalci İsrail’in işgali altında olan Mescid-i Aksa buna örnektir. Hayvanlar hakkında nazmedilen mersiyelere gelince; hayvanların ölümü, bölgedeki şairlerin duygularını harekete geçirmemiştir. Sadece çok az miktarda olan şairler bu konuya değinmişlerdir. Bunlardan biri de kedinin ölümünden etkilenen şair Ahmed ‘İyân Sî ve papağanın ölümüne üzülen şair Amir Samba’dır. Bazı Batı Afrika şairleri, mersiye kasidelerinde ölüler için aşırı derecede ağlayarak üzüntü ve kederlerini dile getirmişlerdir. Fakat ağlayışı sırasında ölümün Allah’ın yaratıklarına takdir ettiği bir hükmü olduğun hatırlayıp İslam öğretilerinin dışına çıkmamışlardır. Bazıları ise, ölüye ağıt yakıp ağladıktan sonra insanları dünyadaki arzulardan uzak kalmaya ve ahiret için hazırlanmaya davet etmişlerdir. Diğerleri ise, ölünün erdemlerini ve güzel sıfatlarını anlatırken ülkelerinin sosyal ve politik meselelerinden de uzak durmamışlardır. Şairler, yanan hislerini ifade eden bütün mersiye içeriklerini edebî bir şekilde görüntülemek için Arap ve Afrika üsluplarını birleştirerek sanatsal yönlerini kullanmışlardır. Varabildiğimiz sonuçlardan biri de, şairlerin belagat sanatlarını çokça kullanmları ve bu sanatları kullanırken Afrika dillerinin üsluplarına da değinmeleridir. Afrika Arap şiirinin taşıdığı bu özellikleri ortaya koymak için bu çalışmada, bölgedeki şairlerin ele aldığı mersiye türlerine ve onların ölülerinin değerlerinden bahsederken değindikleri konulara ışık tutulmaya çalışılmıştır. Yine, onların mersiye sanatındaki ustalıklarına vakıf olmak için veri analiz yöntemi kullanılarak bu mersiyelerin bir kısmında bulunan belagat sanatları ve şairlerin Afrika doğasından ve yaşadıkları gerçekliklerden elde ettikleri sanatsal yöntemleri incelenmeye tabi tutulmuştur.

Keywords: