Abstract:

Müşâkele sanatı, cümleye lafzî ve manevî bir estetik katan edebî sanatlardandır. Edebî bir amaç ve nükte için aynı kelimenin aynı bağlamda farklı bir manada kullanılmasını ifade etmektedir. Belagatın bedî ilminde yer aldığı ş‏ekliyle bir söz sanatının adı olarak ilk defa Zemahşerî (ö. 538/1144) tarafından kullanılan müş‏âkele tabiri, Sekkakî’yle (ö. 626/1229) birlikte teknik tanımına kavuşmuş, Kazvînî (ö. 656/1258) tarafından da türlerine ayrılmıştır. Hakikatte bir tür telmih ve tariz içeren müşâkele sanatında mana ile lafız arasında, musâhabet (refakatinde olma durumu) dışında hiçbir alaka bulunmadığından bu sanata müşâkele (biçimsel benzeşme) adı verilmiştir. Müşâkele sanatı için verilen örnekler mecâz-ı mürsel ya da istiare kabilinden sayılmış olsa da, söze hem biçim hem de anlam bakımından güzellik katmasıyla edebi bir sanat olarak onlardan daha üstün görülmüştür. Müşâkele, geçmişte bazı yönlerden benzerlik arz ettiği mecaz, istiare, cinas gibi diğer bazı sanatlarla karıştırılmış olsa da, bugün başlı başına bir sanat olarak belagat ilmindeki özgün yerini almıştır. En önemli ayırt edici özelliği ise müsahabet dolayısıyla bir lafzın başka bir lafız yerinde kullanılması ve iki lafız arasında manevî mugayeretin bulunmasıdır. Müşâkele sanatının ortaya çıkışı ve terim olarak manasının netleşmesinde, hakikî anlamlarıyla Allah’a isnadında dinen ve aklen mahzurlar görülen ifadelerin Kur’an’da yer alması belirleyici olmuştur. Bu açıdan müşâkele üslûbunun keşfi, Kur’ân’ın bazı müşkil ve müşabih âyetlerinin doğru yorumlanmasında da önemli fonksiyon icra etmiştir. O yüzden müşâkele sanatı belagat ilminde olduğu kadar son dönemlerde tefsir ilminde de dikkati çeken önemli sanatlardan biri haline gelmiştir. Makalede müşâkele sanatı belagat ilmindeki kavramsal çerçevesiyle geniş biçimde ele alınmış, öncelikle sözlük ve terim anlamlarıyla müşâkele kavramı, tarihsel gelişimi dikkate alınarak netleştirilmiş,  ardından Arap dili edebiyatında kullanıldığı şekliyle unsurları ve türleri anlatımış ve son olarak bu sanatın diğer bazı sanatlarla ortak ve farkı yönleri ele alınarak bir söz sanatı olarak edebî değeri üzerinde durulmuştur.

Keywords: