Özet:

Türkçede seslerle (vurgu, ünsüz ikizleşmesi, ünsüz türemesi, ünlü uzaması, başa hece eklenmesi), eklerle (+-An, +CAK, -dek, +-DIr, +-DUr, -GIl, +KInyA, +lAr, +mAn, +rAK, +TI, +-U, +z), kelimelerle (edatlarla, zamirlerle, tekrarlarla, ek/edatlarla), sözdizimiyle pekiştirme yapılmaktadır. “Tamtakır” sözcüğü de benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak kurulan bir pekiştirme sözcüktür. Türkiye Türkçesinde “tamtakır” “içinde bulunması gereken şeylerden hiçbiri bulunmayan, bomboş” anlamında kullanılan bir pekiştirme sözcüktür. Bu pekiştirmenin tamtakır kuru (veya kırmızı) bakır “boş, bomboş”, tamtakır olmak “içinde gerekli hiçbir şey kalmamak” gibi kalıplaşmış kullanımları da bulunmaktadır. Kırgız Türkçesinde taptakırçak “çırıl çıplak, tertemiz olarak”, taptakır “büsbütün, tamamen” örnekleri görülmektedir. Bu pekiştirme sözcüğünün ilgili kaynaklarda yansıma sözcük olarak kabul edilen “takır” sözcüğünden oluştuğu ileri sürülmektedir. Ancak yansıma sözcükler ile benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak bir pekiştirme yapılmaz. “Takır” sözcüğü, Türkiye Türkçesi ağızlarında “toprakların yer yer çatlaması, kuruması durumu”, Kırgız Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz, otsuz”; Özbek Türkçesi ağızlarında takır yil “verimsiz yıl” (Sayram); Kâşgar ve Yarkend ağızlarında taúur “toprağı sert ve düz olan çöl”, taúir “üzerinde herhangi bir bitki yetişmeyen; üstünde yün, saç olmayan”; Altay Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz”; Hakas Türkçesinde tahır “kıraç, çıplak, ot yetişmeyen”; Yakut Türkçesinde tahaarııta suox, tuhata suox “verimsiz” biçiminde kullanılmaktadır. Bu sözcüğün kökünü oluşturan “tak” “yok, değil; boş, açık, çıplak” sözcüğü de tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde görülmektedir: Uygur Türkçesinde taú “angarya”, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te dag ~ êag “değil, yok”, Karahanlı Türkçesi Satır Altı Kur’an Tercümesi’nde daġ, °aġ “yok, değil”; Altay Türkçesinde tak cer “çıplak, otsuz yer”, Çuvaş Türkçesinde tak / takah “boşuna, boş yere, yok yere”; Yakut Türkçesinde taak “boşuna” vd. Bu çalışmada verilere dayanarak “tamtakır” pekiştirmesini oluşturan “takır” sözcüğünün “tak” kökünden türediği ve bu pekiştirmenin yansıma bir kökten oluşmadığı savunulmaktadır. Çalışmada ayrıca aynı köke dayanan diğer sözcükler tespit edilmekte ve sözcüğün tarihi ile çağdaş lehçelerdeki kullanımlarına yer verilerek bir sonuca varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: