Özet:

Abstract Çalışmanın öncelikli amacı içkinin hem İslamiyet öncesi hem de İslamiyet sonrası dönemlerde durumunu açıklamaya çalışmak ve “içki” kavramının edebiyat tarihi içindeki gelişimini, şiirlere nasıl ve hangi amaçla konu edildiğini, nasıl farklı anlamlar kazandığını izah etmektir. "İçki İmgesi ve Arap Şiirindeki Konumu" adlı bu çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde içki kavramının sözlük ve terimsel anlamı; ikinci bölümde Arapçada kullanılan içki isimleri; üçüncü kısımda içkinin cinsleri; dördüncü bölümde hamriyyat adı verilen içki şiirlerinin tarifi verilmiştir. Beşinci ve son bölümde de Arap Edebiyatı dönemlerini esas alarak içki- şiir ilişkisinin sebepleri ve amaçları ele alınmıştır. "Bir şeyin üstünü örtme", "hamr" kelimesinin ilk anlamlarındandır. Sarhoşluk veren şeyler, aklı ve şuuru örtüp bilinçsizce davranışlarda bulunmaya sebep olduğundan dolayı genel olarak "hamr" adını almıştır. İçki, tema olarak şairlerin ilgi gösterdiği konuların başında gelmektedir. İslâm öncesi Arap toplumunda biraz da içtimaî ve iktisadî şartların, zevk ve eğlenceye düşkünlüğün neticesinde içki tüketim ve ticaretinin yaygın olduğu, içkinin Arap şiir ve edebiyatının ana temalarından birini teşkil ettiği, içki üretimi, içki türleri ve içki meclisleriyle ilgili zengin bir kültür ve geleneğin bulunduğu bilinmektedir. Bununla birlikte İçkinin bu kadar yaygınlığına rağmen içkinin kişinin akıl ve malında, sosyal itibar ve konumunda yol açtığı zararları ifade eden sözlerine, şiir ve hitabe örneklerine de rastlamak mümkündür. Câhiliye devrinde bile yol açtığı kötülüklerin farkında olarak ağzına hiç içki koymayan veya belli bir süre sonra içkiyi kendisine yasaklayan, başta Abdülmuttalib, Velîd b. Mugīre, Abdullah b. Cüd„ân, Safvân b. Ümeyye, Varaka b. Nevfel, Amr b. Abese, Kus b. Sâide gibi şahsiyetlerin varlığı da bilinmektedir. Şarap, Arap edebiyatında rengi, kokusu, tadı, menşei, üretildiği maddeye göre cinsi, isimleri ve lakaplarıyla beraber, kadın, nedime, saki, kadeh gibi yan unsurlarla üç-beş ciltlik belki de daha fazlasına sığmayacak kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Şarabın, gam ve kederigiderici özelliğe sahip olduğu düşünesiyle bazı şairler bunu beşerî zevk gayesiyle, bazıları da tasavvufî aşk kavramıyla şiirlerinde ele almışlardır. Araplar Cahiliye devrinden beri içki ve türevlerini bilmekte; renklerine, sarhoş etme derecelerine ve menşei olan ülkelere göre değişen isimlerini ve lakaplarını kullanmaktaydılar. Arapça‟daki içkiyle alâkalı kelimelerin bir kısmı ticarî, kültürel ve sosyal ilişkiler vasıtasıyla Farsça, Yunanca ve Süryânîce‟den alınmıştır. Bazı efsanelere göre şarabın ilk mûcidi İran Hükümdarı Cem veya Cemşîd‟dir. Eski İran kaplarında ve bilhassa tepsilerde, tahtında oturan hükümdar ve ona içki sunan sâkilerin çokça tasvir edildiği görülmektedir. Kur‟an‟da, Hz. Yûsuf‟un Mısır‟da hapiste iken rüyasını yorumladığı iki kişiden birinin hükümdarın sarayında şarap sâkisi olduğu belirtilmektedir (Yûsuf 12/41). Câhiliye, Emevîler, Abbasîler, Osmanlı Dönemi ve Modern Dönem kısımlara ayrılan Arap edebiyatının her devresinde şiirlerinde şarap tasvirleri ile öne çıkan şairler var olagelmiştir. Şairler, şiirlerinde, içki, içkinin özellikleri, tesiri, şekli; arkadaşlar, sâkiler, nedimler ve şarkılarla dolu meclisleri tasvir etmişlerdir. Ruha yansımalarını, vücutta, damarlarda dolanışını; içki meclisinin havasını dile getirmişlerdir. Konuyla ile ilgili kaynaklara bakıldığında pek çok içki ismi çıkmaktadır. Bu isimler, içkinin rengi, tesiri, özelliği vb. durumlarına göre değişmektedir. Bu isimlerden bazıları şunlardır: Hamr, Rakîk, Humeyyâ, Akâr, Karkaf, Mudâme, Kahve, Sulâf, Tılâ', Kumeyt, Sahbâ', Bâzik, İsfind, Seyyâl, 'Arak, Mi'rafe, Kutb, 'Âtiye, Tâmire, Râh, Nemâme, Safrâ', 'Azrâ', Sâfiye v.d. Öte yandan Araplar, içki için bazı lakaplar da kullanmışlardır. Bunların başlıcaları şunlar: Umm Zenbak, Umm Leyâlî, Ummu'l- Habâis, Umm'ud-Dehr, Umm Şemle, Umm Hanîn, Ummu't-Talâ, Ummu'l-'Abrâ', Uhtu'l-Meserre, bintu Nûh, bintu İlhân vd. Ana maddelerine isimleri de şu şekildedir: Sahbâ: üzümden; Nebîz: Kuru üzümden; Bit': baldan; Sekker: Hurmadan; Mizre: mısırdan ve Fadîh: ham hurmadan yapılan içkilere verilen isimlerdir. Ayrıca içki, tasavvufî şiirlerde de yer bulmuştur. Burada kastedilen içki gerçek anlamde değil, marifet, şevk, ilahi sevgi gibi anlamlarda kadeh, nedim, saki gibi motiflerle beraber kullanılmıştır. Tasavvufi şiirde içki motifini el-Hallâc, ibn'ul- Fâriz ve Ömer Hayyâm‟ın şiirlerinde görmek mümkündür. İlâhi aşk konusunda ilk sembolik kavramı kullanan ise Hz.Rabitu'l-Adeviyye olmuş, onu diğerleri takip etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler: