Özet:

Öz: Bu araştırma Sünen isimli eseri çerçevesinde İmam Dârimî’nin ahlaki yönünü tespit etmeye çalışmaktadır. Muhaddisler hadisleri insan davranışlarına yön veren bir ölçüt olarak görmektedir. Bu manada Hz. Peygamber’e uyan Müslüman bir kişi, içsel bir farkındalık içerisinde kalarak; davranışlarını kontrol edebilir. Bu da insanın ahlâk bakımından ilerlemesine engel olan kötü huylardan kurtulmasına vesile olur. Dolayısıyla muhaddis araştırmasını bölümlere ayırırken, hükümleri tespit ederken ve hadisleri seçerken Müslümanın yaşaması gereken hayata dair İslâmî bir bakış açısı yansıtır. İmam Dârimî’nin ahlaki şahsiyeti, mukaddime bölümünde merfû ve mevkûf rivayetlerle ilgili görüş ve gizli mesajlarında ortaya çıkar. Dârimî, ahlak sistemini bu esaslar üzerine kurmuştur. İçeriklerin gerekli tahlilleri yapıldıktan sonra çeşitli bölümlere ayırılmıştır. Müellif, cahiliye ahlâkına dönmekten uzaklaştırmak, Hz. Peygamber sevgisini yüreğimize yerleştirmek, hayatımızda güzel örneği öne çıkarmak için araştırmanın birinci aşamasında psikolojik güdülerle ilgilenmiştir. İkinci aşamada ise İslam ahlâkının kaynağı, güzel ahlâka yöneltecek sahîh gerekçeler ile Kur'ân ve sünnetteki sabit kaynaklarda ortaya çıkan ahlâk ilkelerinin üzerinde durmuştur. Üçüncü aşamada ahlâkı kapsayan bilginin önemini vurgulayarak, âlimlere tabi olmanın ve onların yolundan gitmenin önemine işaret etmiştir. Dördüncü de niyetler, ahlâkın iç yüzü ve ilme uygun amelin yapılmasının gerekliliğinden (vucûbiyet) bahsetmiştir. Beşincide şehvete uymak ve Hz. Peygamber’e karşı gelmek gibi ahlâkî aykırılıklara karşı uyarmış, dalaletten sakınmaya çağırmıştır. Altıncı aşamada ise âlimlerin ahlâkından bahsetmiştir. Araştırmada ahlâkî değerleri ruha kazandırmak ve yerleştirmek için sadece bilmenin yeterli olmadığı, bu duyguları yerleştirecek iradeye doğru iten duygusal bir motor olması gerektiği sonucuna varılmıştır. İnsan zamanla ahlâkî görevler üstlenip bunları yaşamına yansıttığında, ahlâklar yavaş yavaş alışkanlık haline gelir ve kişiye kolay gelmeye başlar. Vicdanı donatan, Allah’a duyulan iştiyakı artıran manevi hazırlığın göz ardı edilmesi, İslam toplumunu şeriattan ayırmaya yol açar; insanın gerçeği ile kendisine sunulan hükümleri birbirinden ayıran derin bir uçurum oluşturur ve neticede insan bir tarafta yaratıcının ona teklif ettiği hükümler ise başka bir tarafta kalır. Duyguları Allah'a ve Resul’üne yöneltmeden Kitap ve sünnetten gelen ilahi hükümleri tesis etmek (uygulamak) bir hatadır. Bu nedenle Dârimî, hadis ve rivayetlere dayanarak ahlâkî değerleri hükümlerle ilişkilendirmiştir. Sadece ahiret azabıyla korkutmak, tehdide dayanmak veya sadece İslam'ın faziletleri hakkında bilgi vermek, kişiyi ideallere ve güzel ahlâka yönlendirmede istenilen sonuçların elde edilmesi için yeterli değildir. Hz. Peygamber’in şahsında en güzel ahlâkî örneklerin mevcudiyeti, İslâm’ın davet ettiği her bir güzel ahlâkın tatbikinin mümkün olduğuna delalet eder. Bu durum da şeriatin kemalindendir. Şeriat hükümleri ahlâkî bir temelden yoksun olursa, boş bir içerik yapısı haline gelir. İslam ahlâk bilimi, Kur'an ve sünnetteki yerleşik delillere dayanan bir din bilimidir. Bu sebeple İslam hukukunun ahlâk alanındaki hükümlerinde hiçbir amaçla ve hiçbir koşulda değişikliğe yer yoktur. Ahlâkî açıdan yaşanabilecek kaos ise, Hz. Peygamber’in sünneti ve metoduna uymaktan uzaklaşma sebebiyle oluşur. İslamî ilimler ahlâkî temellerin önemli bir unsurunu oluşturur ve Allah bu temelleri söz ve fiillerden önce emretmiştir. İslam'da ahlâkî davranış, içsel duygularla ilgilidir. Bundan ötürü bir fiilde esas olan niyet ve fiile iten sebeptir. İslam’da ahlâk fikir ve teoriden ibaret olmayıp, eylem ve davranışı da kapsar. Asıl amaç, kuralların teorik olarak bilinmesi değil, bilinen teorinin uygulanmasıdır. Heves, Müslümana isabet eden, onu haktan alıkoyan bir afettir. Çünkü hevaya uymak, kişiyi kötülüğe sevk edip, hayırdan uzaklaştırır. Sonra da kişi ahlâk ve güzel huylardan uzak olur. İlim ehli ise, ahlâk ve amel bakımından bilimin gerektirdiği şeylerle vasıflandırılmalıdır. Çünkü ilim ehli, güzel ahlâkla vasıflandırılmaya ve kötü ahlâkın her çeşidinden uzak olmaya layık olan kimselerdir.

Anahtar Kelimeler: