Abstract:

Türkçede özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci gibi cümleye mahsus ögeler, yüklem görevindeki bir çekimli fiil yerine bir fiilimsiye de bağlanabilir ve böylece, dizimsel kurgusu itibarıyla cümleye benzeyen ancak yükleminin çekimsiz olması nedeniyle bir cümle gibi bağımsız bir şekilde kullanılamayan yan cümleler ortaya çıkar. Yan cümlelerin bağımsız kullanılamaması, bu yapıların her zaman ya bir cümle ya da bir sözcük öbeği olmak üzere başka bir dizimin kurgusuna katılmasını ve o dizime ait bir unsuru oluşturmasını gerektirir. Burada yönetici öge -yani, yüklem- olarak öne çıkan fiilimsiler, kendi etrafında oluşturduğu cümlesel yapının başka bir dizimin içinde kolaylıkla yer alabilmesini sağlar. Bu tür bir yükleme bağlanan özne, nesne ve tümleç gibi ögelerin durumu incelendiğinde öncelikle bu ögelerin yan cümledeki kullanımının herhangi bir cümledeki kullanımıyla tamamen eş değer olduğu görülür. Bunun yanında, bir kısım örneklerde de söz konusu ögelerle ilgili sadece yan cümleye özgü birtakım kullanım biçimleri sistemli bir şekilde kendini gösterebilir. Bu tür örneklerde ise ögenin çoğu kez yan cümlenin üst dizimdeki cümle veya sözcük öbeğiyle bütünleşmesi noktasında önemli roller üstlendiği gözlemlenir. Bu çalışmada, söz konusu ögelerden özne ele alınmıştır. Bu çerçevede, öznenin ne tür örneklerde yan cümlenin içinde yer alarak fiilimsiye bağlanabileceği ve yan cümlede bir öznenin bulunmaması durumunda bu ögeyle verilen ve anlamın tamamlanması için de ihtiyaç duyulan bilginin başka hangi yollarla sağlanabileceği üzerinde durulmuştur. Ayrıca, yan cümlenin parçası olduğu üst dizimle kurması muhtemel anlamsal ve yapısal bağıntıların oluşmasında öznenin nasıl bir rolünün olduğu sorgulanmıştır.

Keywords: