Özet:

İslam dini Türkler tarafından X. yüzyılda Karahanlı Devleti hakanı Satuk Buğra Han zamanında kabul edilince Kur’an ve hadisleri daha iyi anlamak gayesiyle Arapça öğrenme mecburiyeti ortaya çıkmıştır. Önce Arapça daha sonra da Farsça öğrenilmiş, böylelikle Arapça bilim, Farsça da edebiyat dili olarak kabul görmüştür. XI. yüzyılda Oğuz boyları Anadolu ve Azerbaycan’a akın akın gelmeğe başlayarak bölgedeki demografik yapıyı Türkler lehine çevirmiş, Tuğrul Bey (1016-1063) tarafından kurulan Büyük Selçuklu Devleti kısa zamanda İran, ardınca da Anadolu’yu kontrolü altına almıştır. Farsçayı devlet dili olarak kabul eden Selçuklular böylelikle Farsça ve Fars kültürünün Anadolu’ya taşınmasına sebep olmuştur. Zamanla merkezi otoritenin zayıflaması, taht kavgaları, Oğuz isyanları, Haçlı Seferleri ve Atabeylerin bağımsız hareketleri devleti çöküntüye uğratmış, Anadolu’da Kutalmış Oğlu Süleyman Şah tarafından Anadolu Selçuklu Devleti kurulmuştur (1075). Babai isyanları, Moğol saldırıları ve Kösedağ Savaşının kaybedilmesi devleti çökerterek (1318) yerinde beyliklerin kurulmasına sebep olmuştur. Bir taraftan Moğol zulmü, diğer taraftan işgalin getirdiği ekonomik zorluklar ve oluşan manevi atmosfer sebebiyle halk âdeta yaşamdan ümidini kesme noktasına gelmiştir. Tam böyle bir dönemde Türkistan’dan gelen ve özellikle Yesevilik, Haydarilik, Bektaşilik, Babailik gibi tarikatlara mensup alperen dervişler oba oba dolaşarak halka tasavvuf düşüncesiyle birlikte manevi katlanma gücü aşılayarak mücadeleci, fetihçi duyguları körüklemiştir. Bu yüzyıl aynı zamanda Türkçecilik akımının da süratlendiği bir çağ olmuştur. Anadolu’da Ahmed Fakih, Yunus Emre, Şeyyad Hamza, Âşık Paşa, Azerbaycan’da ise İzzeddin Hasanoğlu gibi şairler yetişerek Türkçecilik akımının süratlenmesine sebep olmuşlardır. Türkçe şiirlerinde “Hesenoğlu”, Farsça şiirlerinde “Puri Hesen” mahlasını kullanan İzzeddin Hasanoğlu XIII. yüzyılda yaşamış Azerbaycan şairidir. XV. yüzyıl tezkirecisi Devletşah Semerkandi’ye göre o Şeyx Cemalüddin Ahmed Zakir’in müridi, Horasan’ın Esferayin/Asfarayin bölgesinde doğmuş meczup, mutasavvıf bir şairdir. Hasanoğlu’nun yaşadığı dönemde Horasan, Anadolu ve Azerbaycan’da aynı Türkçe konuşulmuştur, ancak bu dönem Azerbaycan’da konuşulan Doğu Oğuzca ile Anadolu’da konuşulan Batı Oğuzca arasında farklılaşmaların görüldüğü çağdır. Fuad Köprülü, Hasanoğlu’nun şiirlerinin dilinden hareket ederek onu Azerbaycan şairi olarak tanıtan ilk âlimdir. Yapılan araştırmalara göre şairin değişik yerlerde bulunan beş şiirinden başka herhangi bir eseri ele geçmemiştir. 2010’lu yıllarda “Kitab-i Siret-in Nebi” adlı bir mesnevisi Finlandiya’da bir şahsî koleksiyonda bulunmuş, satın alınarak Türkiye’ye getirilerek Türk Dil Kurumuna verilmiştir. Eser iki yıldan fazla zaman zarfında üzerinde çalışılarak tarafımızdan yayıma hazır hâle getirilmiştir. Mesnevinin dili XIII. yüzyıl Azerbaycan Türkçesinin özelliklerini taşımaktadır ve makalede sunacağımız gazeller bu eserden alınmıştır. Mesnevide peygamberimiz Hz. Muhammed’den sonra ikinci başat rol Hz. Ali’ye ayrılmıştır. Türklerin mitolojik çağlardan beri yarattığı alp tipi, İslam’ı kabul ettikten sonra Anadolu’ya taşıdıkları alperen tipindeki kahramanların bütün fonksiyonları Hz. Ali’ye yüklenmiş ve masalsı, mitolojik öğelerle süslü bir kahraman tipi yaratılmış, bu tip vasıtasıyla da okuyucuya İslam inancıyla dolu mücadeleci kahramanlık imajı sunulmuştur. Mesnevide beşerî aşk konusu da yer tutmuştur. Mesneviden seçtiğimiz gazellerin bazılarında da bu duygu görülmektedir. Mesnevi bize göre Hz. Ali ile ilgili cenknâmelerin temelini atan eserlerden biri olma özelliğindedir.

Anahtar Kelimeler: