Özet:

Çalışmanın konusunu askeri silahlarla kıyafet tasvirlerindeki pseudo-kûfiler oluşturmaktadır. 9. yy.’la birlikte Bizans sanatı ve Batı sanatında görülen, 10. yy.’dan itibaren Hıristiyanlara ait dini yapılarda uygulanan pseudo-kûfiler, bilim insanları tarafından okunamayan, yabancı bir dilden ödünç alınmış anlamsal ve görsel anlatımın salt simgesel biçimi olarak değerlendirilmiştir. Özel anlamları ve okunabilirlikleri çoğunlukla göz önünde bulundurulmamış, salt süsleme ya da dekoratif uygulamalar olarak ele alınmıştır. Arapça isim, ayet, iyi niyet ve dileklerin aktarıldığı pseudo-kûfilerin çifte doğası, uygulamaların çok geniş yelpazede yayılmasını ve çeşitli alanların kavşağında geçiş süslemesi olarak değerlendirilmesini sağlamıştır. Ticaret, fetih, işgal, esirler ve etkileşim gibi çeşitli ifadelerle açıklanan uygulamaların özde apotropaik anlama sahip olduğu, okunabilenlerin dışındakilerin ise dekoratif tasarımlara sahip süslemeler olduğu belirtilmiştir. Askeri silahlar ve kıyafet tasvirlerindeki pseudo-kûfilerin özel anlama sahip olduğu, bundan dolayı da Bizans resim sanatı, resimli el yazmaları ve küçük el sanatlarında sıkça uygulandığı tespit edilmiştir. Askeri kıyafetlerle silah tasvirlerindeki Arapça bağımsız harfler, El-Mülk ya da El-Mülk Lillâh ayetinin kısaltması şeklindeki metinler U form ya da mirror formludur. Uygulamalardaki El-Mülk ya da El-Mülk Lillâh ayetinin askeri silahlar ve kıyafet tasvirlerinde uygulanması, yapılarla diğer eserlerde görülen mülk anlamından çok güç ibaresinin ön planda olduğunu gösterir. İncelemelerimiz neticesinde pseudo-kûfilerin çok geniş alanda uygulamalara sahip olduğu görülmüştür. Almanya, İngiltere, İspanya, İtalya, Türkiye ve Yunanistan gibi ülkelerde görülen zengin uygulamalar ve bu ülkelerin dışında Rusya gibi çok geniş coğrafyalarda da pseudo-kûfilerin uygulandığı belirlenmiştir. Dini yapılardaki duvar resimleri, mozaikler, mimari plastik eserler, çeşitli malzemelerden yapılmış liturjik eşyalar başta olmak üzere gündelik yaşamda kullanılan birçok eşya üzerinde de benzer uygulamaları görmek mümkündür. İslam sanatının zengin kompozisyon anlayışında kendine yer edinen pseudo-kûfilerin Hıristiyanlar’a ait dini yapılar ve sosyal yapıların çeşitli alanlarında da uygulanması dikkatlerden kaçmamıştır. Pseudo-kûfilerin Hıristiyanlar’a ait dini yapılarda liturjik tasvirlerin dışında askeri kıyafet ve eşyaların üzerinde de özgün bir kullanıma sahip olduğu belirlenmiştir. Bu durum askeri alanlardaki pseudo-kûfilerin süslemeden çok sembolik anlama sahip olduğunu, uygulandıkların eserlerin bulunduğu yer aldığı bölgelerin Araplardan geri alınması gibi çok özel ve koruyucu anlamları sembolize etmektedir. Pseudo-kûfilerin estetik ve sembolik özellikleri dışında teorik soru ve sorunlar değerlendirilmiş, Hıristiyan-İslam arasındaki etkileşimin askeri tasvirlerdeki uygulama amacının belirlenmesi hedeflenmiştir. 9. yy. ile erken uygulamaları görülen pseudo-kûfilerden incelemenin konusunu oluşturan uygulamalar çoğunlukla 10-11. yy.’lara tarihlendirilmektedir. Dini yapıların duvarları ve cephelerinin dışında dini mimari plastik eserlerde pseudo-kûfilerin görülmesi, İkonoklazm Dönemi’nden (726-843) sonra sanatta yaşanan hızlı değişim ve etkileşimi hatırlatmaktadır. Kilise resim programları, resimli el yazmaları ve fildişi levhalardaki pseudo-kûfilerin dönemin saray atölyelerinde üretilen veya manastırların kütüphanelerinde yazılan kataloglara atıfta bulunduğu bilinmektedir. Bu tür pratikler düşünüldüğünde, İslami etkileşimin sanatsal varlığı, bilinmeyenin çekici yönü ve tanımlanamayanın yanı sıra apotropik uygulamaların sanatsal açıdan önemli olduğunu göstermektedir. Tüm bu veriler ışığında özetlemek gerekirse, fildişi üzerindeki askeri kıyafetler ve silahlarda, resimli el yazmalarında, duvar resimlerinde ve mozaik tasvirlerde görülen uygulamalar, siyasi ve dini etkileşimin sanatsal etkisini göstermekte, dini açıdan bilinen-bilinmeyen tasarımların tesadüfi olmadığını gözler önüne sürmektedir. 11-12. yy.’larda yaygınlaşan uygulamaların 15. yy.’a kadar ise çeşitli alanlarda bilinçli ve dekoratif tasarımlar doğrultusunda zenginleşerek çeşitlilik göstermesi, pseudo-kûfilerin sevilen tasarımlar olduğunu açıklamaktadır. İncelemenin konusu dışında çok geniş coğrafyada ve çeşitli eserlerde görülen pseudo-kûfiler, Avrupa resim sanatında da önemli bir yer edinmiştir. Avrupa resim sanatında kutsal figürler dışında birçok tekstil ürününde görülen pseudo-kûfilerin daha çok İsa, Meryem ve kutsal kişilerin giysi ve halelerinde uygulanması, çalışma kapsamındaki dini tasvirlerle askeri askeri silah ve kıyafetlerin özel bir güce sahip olduğunu düşündürmektedir.

Anahtar Kelimeler: