Özet:

Bu makale, bazı Ortaçağ İslam coğrafyacıları ile Müslim ve gayr-i Müslim batılı bazı seyyahların Erzurum hakkında vermiş oldukları bilgileri içermektedir. Bu bilgiler ışığında aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır. Klasik İslam coğrafyacıları ile seyyahların, Erzurum hakkında verdikleri malumat, genellikle birbirlerine yakındır ve diğer yandan yabancı diplomat ve seyyahların verdikleri malumatla da yaklaşık olarak onlarla örtüşmektedir. 1. Müslüman coğrafyacılar Erzurum için, ‘Kâlîkalâ’ ve ‘Erzen-i Rum/Erzenu’r-Rum’dan başka isim kullanmamaktadırlar. Doğru imla da bunlardır. 2. Kâlîkalâ’nın Ermenistan veya Rum bölgesinde olduğuna dair ifadeler, Kâlîkalâ’nın bu beldelerin tam sınırında bulunduğunu, coğrafî veya yönetim bakımından bazen Ermenistan bazen de Bizans’a tâbî kabul edildiğini göstermektedir. 3. Bir sınır ve geçit bölgesi olarak Kâlîkalâ, birçok müellife göre Müslümanlar için ‘suğur’dur, cihad bölgesidir. Ve Kâlîkalâ’daki mevcut kalede, tüccarlar kadar savaşçılar da vardır. 4. Erzurum, bol sulu, yeşil, yaşama standardı son derece normal ve elverişli olmakla birlikte, oldukça soğuk hatta dünyanın en soğuk yerlerinden biridir. Şehirde ticarî bir canlılık vardır. 5. Şehrin Kâlîkalâ olarak adlandırılmasının sebebini, Ermenice ‘KarnoiKal(gh)ak’ın veya Yunanca Qalonigala’nın Arapçalaştırılmış hâli olduğunu düşünmek daha makbul görünmektedir. Ayrıca, Kâlîkalâ’da sanatkârane dokunan yaygı (halı)ların çok meşhur olmasından dolayı bütün İslam ülkelerine gönderilmesinin, bu şehre nisbetle ‘halı’ya, ‘kali’ adı verilmesini doğurmuş olması daha makuldür. 6. Halkın arasında Fırat ve Ress/Aras nehirleriyle alakalı bazı inançlar vardır.

Anahtar Kelimeler: