Özet:

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın başlarından itibaren idarede ıslahat yapmaya başlamıştır. Özellikle Evkaf Nezaretinin kurulmasıyla başlayan süreçten evkaf idareleri de etkilenmiştir. Merkezileşme, önce merkez sonra il idareleri kurularak sürdürülmüştür. İlerleyen süreçte, Evkâf-ı Müstesnâ adı verilen sekiz kalem evkaf dışında kalan bütün vakıfların idaresi Evkaf Nezaretine bırakılmıştır. Tanzimatın ilanından sonra Evkâf-ı Müstesnâ tâşirden[1] istisna edilmiştir. İstisna edilen bu vakıflar Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (Evkaf-ı Celâliye), Hacı Bektâş-ı Velî, Abdülkâdir-i Geylânî, Hacı Bayrâm-ı Velî, Gazi Mihal, Ali ve Süleyman Beyler ile Gazi Evrenos Bey vakıflarıdır. Adı geçen vakıflar, eskiden olduğu gibi, müstesna tutulmuştur. Bundan sonra çeşitli tarihlerde birçok evkaf istisnaya dâhil olmak için talepte bulunmuştur. Talepte bulunanlar arasında istisnaiyeti kabul edilenler olmuştur. Dolayısıyla istisna edilen evkafın sayısı artmıştır. 1890 yılına gelindiğinde, adı geçen dördü Eizze-i Kiram, dördü Guzat-ı İzam olan müstesna evkafın dışında kalan bütün vakıfların istisnalığı kaldırılmış ve bu vakıfların idaresi ile tâşirinin, Maliye Hazinesi tarafından yürütülmesi kararı alınmıştır. Bu karardan sonra istisnaiyeti lağvedilen birçok evkaf mütevellisi, vakıflarının müstesna vakıflardan olduğunu iddia ederek, istisnaiyet taleplerini yenilemişlerdir. Ancak 1890’da çıkarılan kanun, 1913’te de yenilenmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada, çeşitli tarihlerde istisnaya dâhil olmak isteyen vakıfların talepleri ile ilgili süreç Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlıığı arşivlerinden temin edilen vesikalar ışığında incelenmiştir. Bu tür vakıf mütevellileri tarafından verilen arzuhal belgeleri, arşivden tespit edilmiştir. Merkez tarafından yürütülen inceleme ve araştırmalardan sonra, adı geçen vakıflardan çok azının istisna olmasının bir süreliğine kabul edildiği, çoğunun talebinin kabul edilmediği anlaşılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: