Özet:

Yahudilik ve Hristiyanlıkta olduğu gibi İslâm dinince de onaylanan kölelik müessesesi, kuruluşundan itibaren Osmanlı Devleti’nde var olmuştur. Ancak bu müessesenin, devletin farklı coğrafyalarında yer alan şehirlerinde sosyo-iktisadî koşulların da etkisiyle kendine özgü pratikleri oluşmuştur. Şehirlerde köleliğe dair oluşan bu pratikleri ortaya çıkarmak için çalışma farklı özelliklere sahip üç Osmanlı şehri Ruha, Bursa ve Ankara ile sınırlandırılmıştır. Nitekim 1629-1631 yıllarında üç şehirde kölelik müessesesini aydınlatarak bu şehirlerin sahip olduğu özelliklerin köleliğe etkisini tespit etmek, böylece müesseseye yönelik uygulamaların benzer ve farklı yanlarını ortaya koymak genel anlamda bu araştırmanın özünü teşkil etmiştir. Bu amacı gerçekleştirebilmek için fiziksel özellik, azat, firar, efendi gibi bir köleyi ilgilendiren her detayın incelenmiş olması gerektiğinden araştırmada köleye dair ihtiva ettiği doyurucu nitelikteki bilgilerle oldukça zengin bir içeriğe sahip üç şehrin kadı sicilleri kullanılmıştır. Bu bağlamda çeşitli nedenlerle gerek efendi, gerek köle, gerekse başka kişilerce sicillere yansıyan dava kayıtları incelenmiş ve elde edilen bulgular, alana münhasır yapılan diğer çalışmalarla birlikte değerlendirilme yöntemiyle üç şehirdeki kölelik kurumu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Kadı sicillerine yansıyan detaylar sonucunda, aynı yıllarda farklı kimliklere sahip üç şehirdeki kölelerin durumlarının tamamen aynı olmadığı; efendilerin, İslâm hukukunun kölelere yönelik koymuş olduğu kurallar çerçevesinde hareket ettikleri; kural ihlallerinde ise kölelerin mahkemeye müracaat ederek hak arayışı içinde oldukları yapılan tespitlerden bazıları olmuştur.

Anahtar Kelimeler: