Özet:

Osmanlı Devleti’nde zimmî statüsündeki gayrimüslimlerin evlenme, boşanma, nafaka, miras gibi ahval-i şahsiye adı verilen davalarını kendi hukuklarına göre cemaat mahkemelerinde çözme imkânı vardı. Buna karşılık bahsedilen davaları için kadı mahkemesine başvuru hakları da bulunmaktaydı. Osmanlı Devleti’nde zimmiler daha çok evlilik, boşanma, mihr, nafaka, çocuk velayeti, miras gibi toplumsal konularda kadı mahkemesine başvurmuştur. Osmanlı tarihinde kadı mahkemesinde görülen davaların kayıtlarını ihtiva eden ve toplumsal hayat, ekonomi, hukuk ve benzeri konularda ana kaynak mahiyetindeki kadı sicillerinin önemi herkesin malumudur. Bu çalışmada ana kaynak olarak kullanılan Trabzon mahkemesine ait şer‘iyye sicil defterleri günümüze seri hâlde ulaşmıştır. Şer‘iyye sicillerine göre evlenme, boşanma, miras, kefalet, nafaka, alım-satım, alacak-verecek gibi pek çok konuda zimmi kadın ve erkeğin kadı mahkemesine başvurduğu anlaşılmaktadır. Bu makalede Müslüman ve gayrimüslim nüfusun bir arada yaşadığı Trabzon’da zimmilerin kadı mahkemesini kullanma pratiği ele alınmıştır. Zimmilerin özel hukuk alanına giren davaları için kendi hukuk normlarına göre cemaat mahkemelerine başvurmak yerine kadı mahkemesini kullanma nedenleri izah edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nde zimmiler “ahval-i şahsiye” olarak ifade edilen konularda, kendi cemaat mahkemesine başvurma hakkı vardı. Buna karşılık zimmilerin, İslâm hukukuna tabi olarak evlenme, boşanma, borç ilişkisine girme, taşınır ve taşınmaz mal edinme, mirasçı olma gibi hakları da bulunmaktaydı. İslam hukuku zimmi tebaaya bazı konularda kendi dinî hukuklarının uygulanması olanağını sağlarken, onların kadı mahkemelerine başvurabilmeleri yolunu da açık tutmuştur. Zimmiler daha çok evlilik, boşanma, çocuk velayeti, miras gibi toplumsal konularda kadı mahkemesine başvurmuştur. Bu çalışmada Trabzon’un XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki şer’iyye sicilleri kullanılarak özel hukuk alanına giren konularda gayrimüslimlerin kadı mahkemesine yaptıkları başvurular incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nde kişiler hukuki meselelerini çözmek üzere doğrudan kendileri mahkemeye başvurabildiği gibi kimi zaman mahkemede vekilleri aracılığıyla da temsil edilme hakkına sahip idi. Farklı nedenlerle mahkemeye gelmeyen veya gelemeyenler başvurularını vekiller aracılığı ile yapıyordu. Mahkemede vekil aracılığıyla temsil edilme konusunda herhangi bir sınırlama yoktu. Osmanlı Devleti’nde klasik dönemde Müslümanların evlenme sözleşmelerini kadı huzurunda ya da kadı izni ile bir din görevlisi tarafından gerçekleştirilmesi uygulaması vardı. Zimmiler için resmi olarak atanan gayrimüslim din adamlarına evlilik işlemlerini gerçekleştirme yetkisi tanınmıştır. Ancak tanınan bu ayrıcalığa rağmen zimmiler nikâh işlemlerini bazen kadı mahkemesinde gerçekleştirmekteydi. Evlilikten ziyade boşanma hususunda zimmilerin kadı mahkemesini kullanma nedenleri nelerdir? Bu soruya zamana ve mekâna göre farklı cevaplar verilebilir. En başta şunu söylemek gerekir ki kadı mahkemesinde anlaşmalı boşanmak çok kolaydı. Hristiyanlıkta evliliğe kutsallık atfedilmesi boşanmayı zorlaştırmaktaydı. Hristiyan hukuk normlarının boşanma hususundaki katı ve tutucu tavrı zimmileri kadı mahkemesine yöneltmiş olmalıdır. Zimmiler kendi aralarındaki sözleşmelerde İslam hukuku kurallarına tabi değillerdir. Ancak bu tip sözleşmelerden kaynaklanan anlaşmazlıkları kadı mahkemesine getirme hakları vardır. Mülk satışı ya da gayrimenkul kiralama işlemlerinde zimmiler, kadı mahkemesini sık sık kullanmışlardır. Zimmiler özel hukuk alanı olmasına rağmen miras paylaşımı için kadı mahkemesini zaman zaman kullanmışlardır. Zimmilerin miras davalarında kadı mahkemesini tercih etmeleri İslam miras hukukunun kendileri için daha avantajlı (özellikle kadınlar için) olmasından dolayıdır. Nafaka konusunda da zimmiler kadı mahkemesini kullanmışlardır. Babası ölen çocukların nafaka ihtiyaçları için babalarından kalan mirastan ödenmek şartıyla nafaka takdiri mahkemede yapılmaktaydı. Zimmilerin mahkemeyi kullanma nedenlerinden birisi de vakıf konuları ile ilgilidir. Gayrimüslimlerin kadı mahkemesini kullanma sebeplerinden birisi de ihtidadır. Yeni din olarak İslâmı seçenler kadı mahkemesine başvurarak bu durumu tescil ettiriyorlardı. Bu konuda belgelere yansıyan pek çok kayıt yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler: