Abstract:

“Klasik” ya da geleneksel dönemi itibariyle Osmanlı İmparatorluğu’nda şehir ve hükümdar arasında en azından zihinlerde oldukça sıkı bir ilişki vardır. Bu durum şer‘iye sicillerinde Amasya’nın “mahrûse” kavramı ile tavsif edilmesinde de kendisini belli etmektedir. Hükümdarın ilâhî kaynaklı iktidarının görünür olduğu yer anlamına gelen “mahrûse”de ise bilhassa 17. yüzyılda yaşanan değişimler ile hükümdar ve şehir arasındaki ilişki değişmeye başlar. Şehirlerde bir takım yerel iktidar odakları ortaya çıkar ve bu odaklar, iltizam sistemi ve para ekonomisinin yaygınlaşması ile kendisine sosyo-ekonomik bir temel de edinir. İşte iltizâm “sektör”ünü Amasya’da hemen hemen tekellerine almış olan kapıkulu sipahileri, sosyo-politik ayrıcalıkları üzerinden söz konusu sosyo-ekonomik dinamiklere basarak sosyo-politik anlamda daha bir güç elde etmeye başlamışlardır. Hükümdar kapısından taşraya doğru yayılan sipahiler, mütesellimlik ve bilhassa vakıf mütevelliliği gibi vazifeler üzerinden muharip bir zümre olmanın ötesinde bürokratik bir sınıfa dönüşmüşlerdir. Şehirde birçok mülk edindikleri de görülen kapıkulu sipahileri, timâr elde etmişler, bunun yanında çiftliklerinde ticarî tarım da yapmaya başlamışlardır. Bu faaliyetlerini ise gayr-ı hukukî bazı tasarruflarla şehrin tamamına yaymaya çalıştıkları görülen sipahiler, mahrûsede, ayrı bir iktidar odağı haline gelerek şehir ve hükümdar arasındaki bağlantı da gedikler açılmasına sebep olmuşlardır. Elbette homojen bir zümre olmanın ötesinde bireysel ya da hizipsel çıkarları üzerinden hareket eden sipahiler, yerelleşmenin getirdiği saiklerle muhtemelen Amasya’yı sahiplenmişlerdir. İşte 17. yüzyılın ikinci yarısından sonra Amasya, artık “mahrûse” kavramından ziyade “medine” kavramı ile tavsif edilmeye başlanmış ve “ayânlar çağı” olan 18. yüzyılda ise artık “mahrûse” kavramı unutulmuş ve Amasya sadece “medine” kavramı ile anılır olmuştur. Kavramsal anlamda yaşanan bu değişim ise zihinlerde ve pratikte nasıl bir karşılığa sahiptir? Makalede kısmen cevaplanmaya çalışılan bu sorunun cevabını tam verebilmek için daha çok araştırmaya ihtiyaç vardır.

Keywords: