Özet:

Deyim ve atasözleri Türkçenin sanatlı söyleyişine, efektif kullanılışına canlı birer tanıktır. Atasözü ve deyimler uzun bir gözlemin, deneyimin ürünleri oldukları için geçmişleri oldukça geriye gider. Türkçenin ilişkiye geçtiği dillerle söz varlığını genişletmesi, kavram alanını çeşitlendirmesi deyimlere de yansımıştır. Deyimlerin edebî metinlerden tespiti bu bakımından önem taşır. Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Dîvân’ının şahsında XVII. yüzyıl sonu - XVIII. yüzyıl başlarında Dîvân şiiri metinlerinden hareketle deyimlerin belirleneceği bu çalışma ile hem bir devrin söz varlığına ışık tutulacak hem de dil ilişkilerinin durumu değerlendirilecektir. Deyimlerdeki anlam değişmelerini de dikkate almakta fayda vardır. Tarihî süreç içinde aynı deyimin anlam değiştirdiğini eski kaynaklardan da görebiliyoruz. İncelemenin bir diğer amacı bugünkü söz varlığının oluşumunda ve deyimlerin şekillenmesinde Türkçenin Arap-Fars dillerinden nasibini ne kadar aldığını sorgulamaktır. Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Dîvânı’nda yer alan deyimler belirlenirken Süleyman Çaldak tarafından hazırlanan Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Divanı (ÇALDAK 2004) kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışmada öncelikle Şinâsî’nin hayatı, edebî kişiliği ve Dîvân hakkında bilgi verildi. Tespit edilen deyimler incelendi. XVII.-XVIII. yüzyıl edebî metinlerinden tespit edilen deyimlerin, XXI. yüzyıla geçişinde kelime ve anlam kadrosu bakımından uğradığı değişiklik belirtilmeye çalışıldı, günümüzde kullanımı bırakılan deyimler gösterildi. İncelememizde deyimlerin XV. yüzyıldan itibaren XVII.-XVIII. yüzyıl edebî metinlerindeki varlığı ve tarihî değişimi irdelenecek, XXI. yüzyılda kullanılmayan deyimler tespit edilecektir. Deyimler, şekil ve mana bakımından değişikliğe uğrayıp uğramadığı bakımından değerlendirilerek, XXI. yüzyıla ulaşan bu deyimlerin tarihî arka planı ortaya çıkarılacaktır. XXI. yüzyılda kullanılmayan deyimlerin edebî metinlerden tespiti de Türkçenin söz varlığını göstermek bakımından önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler: