Özet:

Dîvânü Lugâti’t-Türk “Türk lehçelerinin Sözlüğü” anlamındadır ve gerçekten de adına yaraşır bir şekilde XI. yüzyıl Türk dünyasında konuşulan Türk lehçelerinin birçoğu hakkında ses, şekil, söz varlığı ve anlam bilgisi düzeyinde önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Eserin yazıldığı dönem (1072–1077), aynı zamanda Selçukluların da Türk-İslam tarihinde zirvede oldukları bir zamandır. Bu bağlamda Oğuz Türkçesi, Dîvân’da Kâşgarlı’nın incelediği Türk lehçeleri içerisinde ilk sıralarda yer almaktadır. Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Kâşgarlı Mahmud’un ölçünlü Türkçede az kullanılan yahut yaygın olarak kullanılmayan kelimelere yer vermediği bilinmektedir. Eserin ağırlıklı olarak Türkçe kelimelerden oluşan söz varlığı içinde İran dillerinden yapılan genel alıntılar ve anlam alıntıları önemli bir yer tutmaktadır. Bu durum aynı zamanda İran dillerinden yapılan alıntılar için de bir kırılma noktasıdır. Dîvânü Lugâti’t-Türk’e kadar yapılan alıntılamalar çoklukla İslam öncesi döneme aittir ve doğrudan İslam etkisi dışında gerçekleşmiş olan birinci katman alıntılamalardır. Dîvânü Lugâti’tTürk’teki İran dilli birinci katman ögelerin kaynağı ve Türkçeye giriş tarihi, Arapça kelimelerden çok daha eski ve kaynak İran dili bakımından da çoğu zaman belirsizdir. Bu sebepledir ki sözlükte geçen bu birinci katman alıntılamaların bir bölümü, XI. yüzyılda Kâşgarlı’nın dahi anlayamayacağı biçimde dile işlemiş ve Türkçe kökenli sözlerden neredeyse ayırt edilemez bir şekle bürünmüştür. Bu çalışmada tarihî Türk dili alanında ilk defa Dîvânü Lugâti’t-Türk’te tespit edebildiğimiz ve İran dilli bir alıntı olduğunu düşündüğümüz kündi ( ) “rezil, aşağılık, iğrenç” kelimesi üzerinde durulacaktır. Kelimenin kaynağı olduğunu düşündüğümüz Sanskritçe “aptal, üşengeç, tembel, ahmak” anlamına gelen kuntha ve “güçlü, yiğit” anlamını ifade eden kunthah ile birlikte Farsçada mevcut (sıf.) kond ~ kund ( ) “aptal, sersem, anlayışsız” biçimleriyle ilişkisi belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: