Özet:

Bu çalışma, hadis ve diğer İslami ilimlerde uzman âlimlerin âlî isnada bakış açılarını konu edinmektedir. İsnadda Hz. Peygamber’e yakınlık sağlayan âlî isnada dair övgü ifadeleri birçok kaynakta yer almış ve muhaddislerin bu tür rivâyetlere büyük önem verdikleri belirtilmiştir. Nitekim bu vesileyle bazı eleştiriler de olmuş, muhaddislerin konuya yönelen ilgisinin diğer alanları ihmal etmelerine sebebiyet verdiği ve hatta sıhhati bile geri plana attıkları belirtilmiştir. Bu vesileyle muhaddislerin ve diğer alanlardaki âlimlerin âlî isnada yaklaşımının nasıl olduğu ve sıhhat ile âlî isnad değerlendirmelerindeki tercihleri araştırılmıştır. Zira âlî isnada dair övgülerin fazlalığı, konuyla ilgili farklı görüşlerin göz ardı edilmesine sebep olmuştur. Hadis tarihinde âlî isnada dair muhaddislerle diğer alanların uzmanlarının farklı yaklaşımlarının olduğu ve âlî ile nâzil isnadın faziletine dair çeşitli görüşlerin bulunduğu görülmüştür. Makalenin amacı, âlî isnada övgü ve nâzil isnada yergi ifadelerinin yanı sıra âlimlerin farklı bakış açılarını tespit edip değerlendirmektir. Âlî isnada verilen değerin hadislerin sıhhat tespitine yönelik yaklaşımları nasıl etkilediğini incelemek ise çalışmanın bir diğer hedefidir. Araştırmanın tarihî sınırları âlî isnad arayışlarının başladığı 2./8. asır ile 4./10. yüzyıl arası olarak belirlenmiştir. Yöntem olarak hadis tarihi verileri ve hadis usûlü eserlerinde kaydedilen bilgilerin ortaya konularak karşılaştırılması benimsenmiştir. Bu manada öncelikle belirlenen zaman aralığında âlî isnada dair övgü ve nâzil isnadı yergi ifadeleri incelenmiştir. Bu sözlerin fazlalığı ile âlî isnadı bir şans nâzil isnadı da uğursuzluk gördüklerine dair yapılan açıklamalar muhaddislerin tamamında âlî isnada dair bir yönelim izlenimi verse de aynı dönemlerde bunun aksi açıklamalar da tespit edilmiştir. Nitekim sıhhatin âlî isnaddan önemli olduğuna dair yapılan açıklamalar ve bunu dünya ziyneti olarak değerlendiren görüş, âlî isnadın her zaman öncelik arz etmediğinin göstergesidir. Hadis usûlü âlimleri de âlî isnada dair görüşleri sınıflandırmışlardır. Muhaddislerin bu tür isnadları arayışa karşı tavırları bunu talep edenler ve isnadın âlî ya da nâzil olmasını önemsemeyenler şeklinde iki kategoride incelenmiştir. Ayrıca fazilet açısından da âlî ya da nâzil isnadı üstün görenlerin bulunduğu tespit edilmiş ve nâzil isnadın daha faziletli olduğu görüşünün makbul addedilmediği anlaşılmıştır. Makalenin diğer bir inceleme konusu ise muhaddislerin sıhhat ve âlî isnad karşılaştırmalarındaki bakış açılarıdır. İncelenen yüzyıllarda genel anlamda muhaddislerin sıhhatinden emin olmadıklarında âlî isnadlardan vazgeçtikleri, sıhhat- âlî isnad karşılaştırmalarında sıhhati üstün gördükleri ve uydurma rivâyetleri âlî isnaddan saymadıkları tespit edilmiştir. Bununla birlikte özellikle 3./9. ve 4./10. asırlarda ilim taliplerinin âlî isnad arzularını istismar etmeye çalışan bazı yalancıların ortaya çıktıkları fakat bunların ilim çevrelerinde ilgi görmedikleri belirlenmiştir. Bunun dışında özellikle 4./10. yüzyılda sıhhat ve âlî isnad meselesine iki farklı bakış açısı tespit edilmiştir. Buna göre sıhhat söz konusu olunca âlî isnadı terk edenler ile zayıf olsa bile âlî isnadı semâ etmek isteyenler bulunduğu ifade edilmiştir. Bunun yanı sıra genel itibariyle sıhhat ile âlî isnadın karşı karşıya geldiği durumlarda sıhhatin tercih edildiği anlaşılmıştır. Ayrıca hadisin sıhhatini de bir âlî isnad çeşidi olarak değerlendirenler bulunmuş, râvi sayısı eşit olan iki isnadın râvileri daha sika, hafız ya da meşhur ise bu durum manevî ulüv olarak değerlendirilmiştir. Neticede bu çalışmada hadis tarihinde muhaddislerin âlî isnada farklı bakış açıları olduğu tespit edilmiş ve ilk dört asırda sıhhat düşüncesinin âlî isnad isteğinden daha ön planda olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: