Özet:

17. yüzyılda yaşamış büyük Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, küçük yaşlardan itibaren babası aracılığıyla Saray-ı Amire’de bulunan seçkin hocalardan ders almıştır. Yedi yıllık medrese eğitiminden sonra hat ve musiki derslerine devam etmiş ayrıca dönemin yaygın yabancı dilleri olan Arapça, Farsça, Rumca ve bir miktar Latince dersi de görmüştür. Gördüğü bir rüya üzerine seyahate başlayan Evliya Çelebi, yaşamı boyunca başta Osmanlı coğrafyası olmak üzere Kafkaslar, Avrupa, Suriye, Irak, Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır, Sudan ve Habeşistan gibi ülkeleri gezmiştir. Evliya Çelebi, gezdiği yerleri on ciltten meydana gelen “Târîh-i Seyyâh Evliyâ Efendi” isimli kitabında kaleme almıştır. Evliya Çelebi, gezdiği devlet, şehir, kasaba ve köylerin tarihi, coğrafi, idari, dini, mitolojik, sosyal, ekonomik, demografik, kültürel, folklorik ve mimari gibi özellik ve yapılarını akıcı bir dil ve kendine özgü bir üslupla eserine adeta resmetmiştir. Günümüzde Güneydoğu Anadolu bölgesinin Suriye sınırında ve Dicle nehrinin kenarında kurulan Cizre, tarihi süreç içerisinde birçok medeniyetin hüküm sürdüğü bir şehir olmuştur. Cizre, İslam orduları tarafından fethedilmesini müteakip bölgenin en önemli ilim ve irfan merkezlerinden biri olmaya başlamıştır. Şehrin tarihi süreç içerisinde sahip olduğu sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel yapı, Evliya Çelebi’nin dikkatinden kaçmamış bu nedenle de Büyük Seyyah, Bağdat taraflarına yaptığı seyahatinin dönüşü sırasında Cizre’ye uğramıştır. Cizre’nin, Hz. Nuh tarafından inşa edilen en eski yerleşim birimi ve aynı zamanda Abbasilerin taht merkezi olduğunu ifade eden Evliya Çelebi, şehrin adına dair çeşitli ifadeler ve nitelendirmelerde bulunmuştur. Evliya Çelebi, Cizre’nin tarihine kısaca değindikten sonra Cizre’nin kalesi, beyleri, hâkimleri, köyleri, evleri, camileri, medreseleri, mezarlıkları, mektepleri, tekkeleri, kiliseleri, tüccar hanları, bedestenleri, dükkânları, hamamları, nehirleri, âlimleri ve şeyhleri, meyve, sebze ve tarım ürünleri gibi daha birçok özelliğine yer vermiştir. Evliya Çelebi özellikle Cizre’nin mezarlığından etkilenmiş ve binlerce ulema, meşayih, büyük veli ve Sahâbe-i Kirâmın burada yattığını belirtmiştir. Şehirde mezarları veya makamları bulunan Hz. Nuh’un oğlu Hz. Tarh, Hazret-i İmam Cafer-i Sadık ibn İmam Muhammed Bakır, Şeyh Muhammed el-Gavs, İmam Ali Meşhedi ve Şeyh Muhammed ibn Cezeri eş-Şafii’yi ziyaret ederek bu zevât-ı muhteremler hakkında çeşitli bilgiler vermiştir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyılında yaşamış büyük seyyahı Evliya Çelebi’nin Cizre şehrine olan ziyareti ele alınmıştır. Evliya Çelebi’nin şehre dair XVII. yüzyıldaki gözlemleri coğrafi, idari, sosyal, ekonomik, dini, kültürel ve mimari gibi başlıklar altında incelenmiştir. Çalışmada, Evliya Çelebi Seyahatnamesinin İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Koleksiyonunda nesih hattıyla yazılmış ve 3234 ve 5939 yer numarası ile kayıtlı yazma nüshaları, h. 1314/m. 1896 yılında Ahmed Cevdet tarafından matbu bir şekilde yayımlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı tarafından yayıma hazırlanan Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu–Dizini ve Seyit Ali Kahraman ile Yücel Dağlı tarafından hazırlanan Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi isimli eserlerden yararlanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: