Özet:

İnsanlar, çevrelerindeki canlı organizmalarla maddi veya manevi ilişkilerini dil aracılığıyla düzenlerler. Bu süreçte insanlar verileri veya bilgileri daha kolay akılda tutmak için belirli sınıflandırmalar ve adlandırmalar yaparak bilgi karmaşıklığının önüne geçmeyi amaçlar. Eski Türkler canlıları adlandırma ve sınıflandırma sürecinde tirig, özlüg, kişi, kul, ajun, yalŋuḳ gibi kelimeleri kullanmışlardır. Bunlardan biri de tınlıġ kelimesidir. Bu makalede tınlıġ ve tın kavramları incelenmiştir. Eski Türk Runik harfli metinlerden başlanarak Uygur Türkçesine ve İlk İslâmî Türk çevresine ait eserler taranarak kavramların bağlam içindeki kullanımlarıyla beraber ifade ettiği anlamlar incelenmiştir. Kavramlara ait etimolojiler ve çeşitli görüşlere yer verilmiştir. Bu incelemelere ek olarak Türk destanlarından anlamsal olarak paralellik gösteren örneklere de yer verilmiştir. Kavramın anlamsal daralmaya uğrayıp insanı ya da hayvanı işaretlediği yerler tespit edilip örneklerle ifade edilmiştir. tınlıġ kelimesinin kullanıldığı bağlamlardan ve içerdiği anlamlardan hareketle canlı kavramı nefes, ruh, beden, yaşam ve mekân olmak üzere beş kavram ile açıklanmıştır. tınlıġ kavramı çerçevesinde Türklerin zihin dünyasında canlı düşüncesinin merkezinde nefes unsurunun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca tınlıġ kelimesinin işaretlediği canlı kavramının merkezindeki nefes unsurunu Moğolca’da da görmekteyiz. Nefes ve canlı arasındaki bu ilişki durumu hem Eski Türkçe hem de Moğolca üzerinde örneklerle ifade edilmiştir. tınlıġ kelimesi ile genel olarak canlıların nasıl sınıflandırıldığı örnekler üzerinden gösterilmiştir. Canlı sınıflandırılmasında kullanılan fiziksel özelliklerin yanı sıra eski Türkleri etkileyen dinî öğretilere ait olan kutlug, tözün, uguşluk gibi kavramların sınıflandırmayı nasıl etkilediği ele alınmıştır. Yapılan taramalar sonucu insanlar ve hayvanlar için ayrı ayrı iki anlam haritası hazırlanıp sonuç kısmında paylaşılmıştır. Tüm bunlardan hareketle tınlıġ kavramı etrafında eski Türklerin insanları ve hayvanları nasıl sınıflandırdığı ve anlamlandırdığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler: