Özet:

Roma’da kölelerin emeğine ihtiyaç duyulması sebebiyle, kölelik bir müessese olarak varlığını her zaman korumuştu. Bununla beraber kölenin hayatının bir aşamasında hürriyetine kavuşması da mümkündü. Efendinin çeşitli sebeplerle, kölesine hürriyet bahşetmesi oldukça önemli hukuki sonuçlar doğururdu. Köle, ius civile’nin aradığı muamelelerden biri ile azat edilmiş ise, vatandaşlık da kazanarak, Roma civitas’ına dâhil olurdu. Bir başka ifadeyle, azatlı (libertinus) olarak hayatına devam eden eski kölenin, hukuki statüsü değişir ve devam eden hayatında “kişi” sayılarak hak ehliyetine sahip olurdu. Dolayısıyla azat etme muameleleri ve sonuçları, Roma toplumunda oldukça önemsenmiş ve muamelelere kamu otoritesinin müdahalesi söz konusu olmuştu. Diğer yandan azatlının hayatının bir döneminde köle olması sonraki hayatını da olumsuz etkilemişti. Roma toplumunda özellikle ilk dönemlerde eski efendilik hakkı (iura patronatus), azatlının kazandığı hürriyeti olumsuz yönde etkileyebilecek türdendi. Roma hukukunda köleler, hukuki bakımdan mal statüsünde idi ve ancak bir hakkın konusu olabilirlerdi. Kölelerin hürriyete kavulması “manumissio (azat etme)” denilen bir hukuki muamele ile olurdu. Efendinin, köleyi hürriyetine kavuşturacak olan hukuki muameleyi gerçekleştirmesinin sebepleri dönemlere göre farklılık gösterebilmekteydi. Kölenin sahibi olan efendinin, kölesine hürriyet tanımak iradesiyle, ius civile’de öngörülen biçim ve usullere uygun olarak gerçekleştirdiği manumissio, kölenin hukuki durumunu değiştiren bir muameledir. Söz konusu muamele ile köleye vatandaşlık da tanınırsa, azat edilen eski köle, hukuken “haklara ehil” bir başka deyişle hak ehliyetine sahip kişi durumuna gelirdi. Bahsedilen şekilci muameleler, en eski azat etme yöntemleri olan manumissio vindicta (değnekle azat etme), manumissio censu (sayım yolu ile azat etme), manumissio testamento (vasiyetname ile azat etme) idi. Bu azat etme biçimleri dışında, efendinin kölesini hür ilan etmesi hukuken herhangi bir sonuç doğurmuyordu. Köle, efendisi tarafından fiilen serbest bırakılsa bile, ius civile nezdinde yine köle olarak kalırdı. Bununla birlikte praetor’lar efendinin azat etme iradesini açıkça ortaya koyduğu bazı hallerde, köleyi mülkiyet iddialarına karşı himaye edince hür gibi yaşayan azatlılar ortaya çıkmıştı. Ius civile’nin öngörmediği bu yeni biçimler azat edilen köleye, hürriyetini bahşetmekle beraber Roma vatandaşlığı kazandırmazdı. Praetor Hukuku’na göre hukuki sonuç bağlanan azat etme biçimleri ise şunlardı: Manumissio inter amicos (dostlar önünde azat etme), manumissio per epistulam (mektupla azat etme), manumissio per mensam (sofrada azat etme). Azat etme muamelelerinin özel hukuk bakımından bir takım hüküm ve sonuçları doğardı. Bu hüküm ve sonuçları, azatlı (libertus) ile eski efendi (patronus) arasındaki ilişki bakımından ve azatlı ile doğuştan hürler bakımından olmak üzere iki ayrı başlık altında incelemek mümkündür. Azatlı ve eski efendinin ilişkisi fides temeline dayanır ve karşılıklı ahlaki bir takım vazifeleri doğururdu. Roma’da adetler gereği köleler azat edildikten sonra dahi efendiye tabi olmaya devam ederlerdi. Bu durum özellikle ilk devirlerde olağan karşılanırdı ve efendinin azatlısı üzerinde sahip olduğu eski efendilik hakkı (iura patronatus) ile açıklanırdı. Söz konusu haklar, azatlı bakımından yerine getirmekle yükümlü olduğu obsequim ve reverentia ile operae borçlarını ifade ederdi. Bunun yanı sıra efendinin, azatlı öldüğü takdirde onun mirasına iştirak etme (bona) hakkı vardı. “Obseqium” ile çocukların ebeveynlerine (ve azatlıların kendilerini azat eden efendilerine ve çocuklarına) karşı göstermekle yükümlü oldukları hürmet ifade edilirken, “reverentia” ile çocukların ebeveynlerine ve azatlıların kendilerini azat eden efendileri ile çocuklarına karşı saygı gösterme yükümlülüğü ifade edilirdi. Dolayısıyla reverentia’yı obseqium’dan ayrı düşünmek mümkün değildir. Operae libertorum ise, azatlının hürriyetine kavuştuktan sonra eski efendisi için belirli gün sayısı kadar onun menfaatine yapması gereken hizmetleri veya işleri ifade ederdi. Azatlının sosyal hayatta ve kamu hukuku alanında da doğuştan hürler kadar eşit olmadıklarını ifade etmek gerekir. Zira hürriyetlerini kazanmalarına rağmen daha önce köle olmaları yaşamlarını olumsuz şekilde etkilerdi. Örneğin seçilme hakları (ius honorum) yoktu, seçme haklarını (ius suffragii) kısıtlı kullanırlardı. Bir başka ifade ile kamu hukuku alanında ehliyetleri kısıtlı idi. Diğer Roma vatandaşları gibi (ius conubii) evlenme hakkına sahiplerdi. Bununla beraber, doğuştan hür olanlar ile azatlılar arasındaki evliliklerin yasal olduğu kabul edilse ve cezaya maruz bırakılmasa da, Roma toplumunun hiçbir döneminde bu evliliklere sıcak bakılmazdı.

Anahtar Kelimeler: