Özet:

Son yüzyılda en çok öne çıkan ticari işlemlerden biri, kıymetli evrak ticaretidir. Bu ise mevcut bir malın hisselere bölünerek kıymetli evraklara dönüştürülmesi suretiyle yatırımcıların malı doğrudan mülk edinmesi yerine söz konusu malı temsil eden evraklara sahip olmasıdır. Kıymetli evraklar, alacağı temsil eden kıymetli evraklar ve mülkiyeti temsil eden kıymetli evraklar şeklinde ikiye ayrılır. Alacağı temsil eden evraklar, devlet eliyle ihraç edilen tahviller, hazinenin ihraç ettiği bonolar, kurumsal şirketlerin ihraç ettiği tahviller, devlet kurumlarının ihraç ettiği diğer borçlanma araçları ve başka isimler altında ihraç edilen diğer tahviller gibi hamiline alacağı temlik eden evraklardır. Bu tür evrakların tedavülü, Uluslararası İslam Fıkıh Akademisi ve İslami Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu gibi fıkıh kurulları tarafından ittifakla caiz görülmemektedir. Mülkiyeti temsil eden kıymetli evraklar ise hisse senetleri, yatırım fonları ve sukûk olarak üçe ayrılır. Hisse senetleri, Temelde şirketin ayni ya da nakdi hissesine sahip olmayı amaçlar. Bu işlem nakdi ya da ayni varlığın evrak veya yazılı vesika ile temsil edilmesinden ibarettir ve belli bir şirketin sermayesinde şâyi bir hisseyi temsil eder. Ticaret kanunu açısından mali bir evrak olan hisse senedi anonime dayalı şirkette mülkiyet hakkını temsil eder. Bu sebeple hisse senedi mülkiyet evrakları çatısı altında tasnif edilir. Ticaret kanunu, -anonim şirkete tüzel kişiliğin verilmesiyle- hisse mülkiyeti ile şirket varlıkları mülkiyeti arasında ayrım yapmaktadır. Hisse senedi, şirketin sahip olduğu varlıklardan bağımsız olarak temlik edilir. Böylece şirketin arz ettiği hisseler, temlik yoluyla şirketin mülkiyetine geçer ve bunun üzerine yatırımcı ortaklar bütün ayni haklarını kaybeder. Yatırımcı ortakların sadece şirkette bulunduğu süre zarfında şirketin elde ettiği kârdan alacak hakkı bulunur. Aynı şekilde yatırımcıların, şirketin tasfiye durumunda şirket varlıklarının satış değerinin bölüştürülmesinde hakları bulunur. Çünkü yatırımcılar şirketin belli oranında hissesinin malikidir ve tüzel kişiliğe sahip olan şirket, mevcut varlıklarının mülkiyetinden bağımsız olur. Hisse senetlerinin şer’i yapısı ile ilgili iki görüş bulunmaktadır. Birinci görüş, anonim şirketin, inan ya da mudârabe şirketi olması üzerine bina edilir. Bu, her iki tür şirkette de ortağın payı şirketin bütün varlıklarını kapsar. Şirketin tüzel bir kişiliğe sahip olması, hissedarın şirket varlıklarından mülk edinme hakkını elinden almaz. Aynı şekilde hisse senedi, hissedarın sadece şirketteki hakkını gösteren bir vesikadır. Tek başına bir değer ifade etmez. Ancak şirket varlıklarındaki hakkı temsil ettiği için bu varlıkların hükmünü alması gerekir. İkinci görüşe göre hissedarlar, doğrudan değil dolaylı olarak bu şirketin varlıklarına malik olurlar ve şirketin varlıklarında herhangi bir tasarrufta bulunamazlar. Şayet şirket varlıkları, hissedarların sahibi olduğu hisselerden daha kıymetli hale gelirse, hissedarların, bu fazlalığı şirketten talep etme hakkı yoktur. Aynı şekilde şirketin zarar veya borçlanması durumunda buna şahsi mallarıyla katlanmazlar. Çünkü hissedarlar şirket varlıklarına doğrudan malik olmamıştır. Sukûk, mevcut mal, menfaat veya hizmet ya da belirli/mevcut bir proje veya özel bir yatırım faaliyeti halinde bulunan varlıklar üzerinde şayi ortak mülkiyeti ifade eder şekilde ve birbirine eşit değerde ihraç edilen sertifikalardır. En temelde sukûk, mülkiyeti temsil eden sukûk, alacağı temsil eden sukûk olarak ikiye ayrılır. Mülkiyeti temsil eden sukûk türleri, icare sukûk, menfaate malik olmayı sağlayan sukûk, hizmete malik olmayı sağlayan sukûk ve ortaklığa dayalı sukûk iken alacağı temsil eden sukûk türleri murabaha sukûk, istisna sukûk ve selem sukûktur. Başlıca özellikleri şunlardır: Sukûk, özel olarak yatırım amaçlı dayanak varlıkların mal, hizmet, menfaat veya bunlarla, alacak, nakit ve manevi hakların karışık olduğu varlıkların mülkiyetinde şayi bir ortaklığı temsil eder. Sukûk, hamiline, ihraç edenin zimmetinde bulunan borcu temsil etmez. Sukûk, İslam hukuku esaslarına uygun bir akdin hükümleri üzerine ihraç edilir. Sukûk yöneticisinin garantisi yoktur. Sukûk belli bir oranla kâra ortak yapar ve zarar sukûku temsil eden hisse miktarı kadardır. Sukûk sahipleri, sukûkta nominal kıymetin belirli bir oranında veya maktû bir miktarda kâr elde etmesi yönünde önceden bir belirlemede bulunamaz. Yatırımın bütün risklerine katlanılır. Sukûkun ikincil piyasalarda tedavülü temsil ettiği varlığın ikincil piyasalarda tadavül kabiliyetine bağlıdır. Sukûk sahipleri ister bakım veya sigortaya katılmadan kaynaklı masraflar olsun ister değerin düşmesi veya yatırımdan kaynaklı masraflar olsun sukûkun temsil ettiği varlıkların mülkiyeti üzerine düzenlenmeye bağlı masraf yüküne katlanır.

Anahtar Kelimeler: