Özet:

Türkçede fiillerin iktidar (yeterlik) ve imkân kategorisi birleşik fiil yapısı ile gerçekleştirilir. Birleşik fiillerde bir asıl, bir yardımcı fiil bulunur. Bu yazıda, tarihi Türk şivelerinde bol- > ol- yardımcı fiilinin, kendisinden önceki asıl fiilin isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil ve bazı fiil kipleriyle oluşturduğu yeterlik ve imkân bildiren birleşik şekilleri ele alınmıştır. Bol- fiilinden önceki asıl fiilin aldığı ekler dönemlere göre farklılık göstermekte, kullanım sıklığı değişmektedir. Bazısı bir dönemde hiç kullanılmazken bazısı her dönemde ve sahada kullanılmıştır. Örnek olarak bol- fiilinin imkân bildirmek için kip ekleriyle yaptığı birleşiklerden -sA bol- yapısı Karahanlı Türkçesi döneminden itibaren her dönemde yaygın olarak görülür. Bu görevde ünlülerden oluşan zarf-fiil ekleri –A, -U, -I ile –gAlI ve –p zarf-fiil eki de büyük oranda kullanılır. Türkçede bol- fiili imkân ve iktidar bildirmek üzere asıl fiilin sadece zarf-fiil değil, isim-fiil ve sıfat-fiil şekliyle de birleşir. Bu görevde isim-fiil eklerinden -mak/-mek yaygın olarak görülür. Eski Türkçede iyelik ekli -mAk+I bol- ve +sız/+siz ekli -mAksIz bol- şekli de tespit edilmiştir. Daha az oranda olmak üzere isim-fiil eklerinden –gU ve –gUlUk ekleri de görülür. Sıfat-fiil eklerinden ise -taçı/-teçi, -ur/-ür, -ar/-er, -gan/-gen –mış/-miş, -mas/-mes/-maz/-mez ekleri bu görevde kullanılmıştır. Çağatay Türkçesinde zarf-fiiller yerine sıfat-fiillerle imkân ifadesi çoğalmış, -ur-/ür, -ar/-er , -gan/-gen, –mış/-miş, -mas/-mes ekleri iktidar ve imkân bildirmek üzere asıl fiile gelmiştir.

Anahtar Kelimeler: