Özet:

Sistematik olmamakla birlikte düşünme tarzı, değişik toplumlarda birbirinden farklı şekillerde tarihin her döneminde var olmuştur. Kurallı ve sistemli düşünme şekli olarak nitelendirebileceğimiz “mantık” ise ilk çağ filozoflarda belirgin bir şekilde görülmektedir. Mantık ilminin ilkeleri evrenseldir. Zira hangi alanda düşünülürse düşünülsün, her düşünme alanının bir mantığı mutlaka vardır. Dolayısıyla bir mantığa dayanmayan ne bir bilim ne felsefe ne de inanç sistemi düşünülebilir. Bu yüzden mantık, bütün ilimlerin vazgeçemeyeceği bir ilim dalıdır ve onların ölçüsü konumundadır. İslam düşünce tarihinde sistemli, tutarlı ve kurallı düşünme tüm İslamî disiplinler için önemli bir yetkinlik olarak kabul edilmiştir. Gazzâlî öncesi dönemde daha çok filozofların ilgi alanına giren mantık, Gazzâlî ile birlikte, İslami ilimlerde doğru akıl yürütmenin en önemli aracı haline gelmiştir. Mantık’ın İslami ilimlere özelikle kelâma girişinden sonra İslam dünyasında mantık ilmi aleyhinde bazı fikirler de belirmiştir. Mantığın önemine dair Gazzâlî’nin görüşü, kendisinden sonra gelenler üzerinde büyük etki yapmıştır. Mantık, Gazzâlî ile birlikte, medreselerin ders programlarının ilk sıralarında yer almaya başlamış, dilbilimleri ile birlikte veya onların öğretiminin hemen sonunda okutulmuştur. Bu süreçte mantık, temel eğitimden itibaren tüm İslami ilimlerin öğretiminde önemli oranda yer almış, dinî meselelerin izahında doğru akıl yürütmeyi sağlaması nedeniyle, günümüze kadar temel bir ilim olarak yerini korumuştur. Bu nedenle de mantık ilmi ile ilgili çok önemli çalışmalar yapılmış güzel eserler ortaya çıkmıştır. Bu konuda kimi eserler klasik olarak nitelendirilmiş bu ilimle uğraşanların başucu kaynağı haline gelmiştir. Kimi eserler de zamanın ötesinde bir değeri ifade edecek düzeyde kabul görmüş hala da aşılamamıştır. Mantık ilmi tüm İslamî disiplinlerle ilişkili olduğunu ifade etmiştik. Biz bu çalışmamızda özel olarak “kelam” ilmi ile olan ilişkisi üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler: