Özet:

Yusuf Has Hacip’e ait Türkçenin bilinen ilk mesnevisi Kutadgu Bilig, yazıldığı günden bugüne kadar değerini kaybetmeyen eserlerdendir. Kutadgu Bilig’in insan, kainat, İslam dini arasında kurduğu denge ve bu denge üzerine olgunlaştırdığı felsefesi hayranlık uyandıracak düzeydedir. Kutadgu Bilig 11. Yüzyıl Türkçesinin ulaştığı düzey ve zenginlik açısından da eşsiz bir kaynaktır. Bugün Türk yazı dilinde kullanılan yapıların doğru anlaşılabilmesi, karşılaştırmalı çalışmalarla mümkündür. Bu çalışma, Kutadgu Bilig’de dönüşlülük zamirlerinin yönelme durumlu biçimlerinin işlevlerini tespit amacıyla yapılmıştır. Böylece Türkiye Türkçesine uzanan bir karşılaştırma yapılabilecek zamirlerin yapı değil işlev yönünden ele alınmasının önemi vurgulanabilecektir. Dönüşlülük zamirleri ad çekim eklerini alarak çekime girebilen, zamirlerdeki anlamı yapana döndüren sözcüklerdir. Türkiye Türkçesinde dönüşlülük zamiri yaygın olarak kendi, seyrek olarak da öz biçimi kullanılırken, Kutadgu Bilig’deki yaygın kullanım öz biçimidir. Azerbaycan, Türkmen, Tatar, Kırım Tatar, Başkurt, Kazak, Kırgız, Karakalpak, Özbek, Nogay, Kumuk, Karay, Yeni Uygur, Çulım Türkleri de öz/üz biçimlerini kullanmaktadırlar. Dönüşlülük zamirlerini tek başlarına bağımsız birer birim gibi algılayan Türkiye Türkçesi gramerlerinin aksine bu birimler çoğu kez anlamı doğrudan etkiler ve değiştirirler, birçok durumda da kalıp ifadeler içerisinde kullanılırlar. Kendi kendine kal- yapısında kal- fiilinden çok farklı, çok daha soyut bir anlam bulunur. Burada bir öze dönüş, bir yalnızlık, bir çaresizlik vb. değişik anlamları sağlayan dönüşlülük zamiridir. Acaba 11. Yüzyılda da dönüşlülük zamiri cümle içerisindeki anlamı ne ölçüde etkiliyor, değiştiriyordu? Bu çalışma Kutadgu Bilig’de yönelme durumundaki dönüşlülük zamirlerinin işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır. Böylece günümüz çalışmalarına da ışık tutulabileceğini düşünmekteyiz. Zamirlerin bağımsız değil anlamca bağımlı birimler olarak değerlendirilmesi gerektiğini Kutadgu Bilig üzerinde göstermeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler: