Özet:

Giritli Aziz Ali Efendi, XVIII. Yüzyıl Osmanlı düşünürüdür. Erkan-ı Divan-i Hümayunda öğretmenlik yapmıştır. Modernleşme çabalarının görüldüğü XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin ilk daimi ilk büyükelçisidir. Ana dili Rumcadır. Arapça ve Farsça bilmektedir. İslam düşünce alanlarından felsefe, tasavvuf, fıkıh, tarih, edebiyat ve şiir alanında eserler yazmıştır. Bu anlamda üretken bir Osmanlı düşünürüdür. Bütün bu özelliklerinden dolayı Aziz Ali Efendi’nin düşüncelerini anlamaya çalışmak, XVIII. Yüzyıl Osmanlı düşünce yapısına da işaret etmek anlamına gelmektedir. Aziz Ali, hem Osmanlı topraklarında hem de Batı topraklarında yaşamış bir düşünürdür. Eserlerinin çoğunu da Batı’da Büyükelçi iken yazmıştır. Bu bağlamda Osmanlı ve Batı düşüncelerinin etkileşiminin niteliğine dair bir fikir sunmaktadır. Tikel verilerden hareket ederek tümel yargılarda bulunmanın metodolojik hatalara yol araladığının farkındayız. Ancak zikredilen özellikleri dikkate alındığı zaman, Aziz Ali’nin Osmanlı düşüncesini anlamada sıradan bir örnek olmadığı görülür. Aziz Ali, Makale-i Felsefe, Varidat ve Lübbü’l-lübâb fî Merâsîmi’l-âdâb adlı eserlerinde felsefenin alanlarından sayılan psikoloji konularına değinmiştir. Psikoloji alanında nefs ve akıl konusu üzerinde durmuştur. Nefs çeşitleri olarak nebati, hayvani, insani ve kutsî ruhu ele almıştır. Akıl konusunu ise biyolojik, kozmolojik, etik ve epistemolojik açıdan değerlendirmiş, aklı bilkuvve, bilmeleke, bilfiil ve müstefad akıl olarak dört kısımda incelemiştir. Nefs ve akıl konusunda Aristoteles, Alexander of Aphrodisias, Fârâbî, İbn Sînâ, Sühreverdî ve İbn Rüşd’ün görüşleri ile benzer düşüncelere sahiptir. Bu bağlamda Meşşâî düşünceyi takip ettiği ifade edilebilir.

Anahtar Kelimeler: