Özet:

Türkçede ön seste y- sesinin korunması veya c-, j- gibi seslere dönüşmesi ilginç bir görünüm arz eder. y->c-/j- dönüşümü bir Kıpçak dil özelliği olarak kabul edilmekte ve günümüzde Kıpçak Türkçesinin çağdaş temsilcilerinde görülmektedir. Ancak Kıpçak grubu Türk lehçelerinde de ön sesteki bu kullanım farklılık arz eder. Ön ses y-, günümüz Kıpçak Türk lehçelerinden Kırgız, Karaçay-Balkar Türkçelerinde c-; Kazak, Karakalpak Türkçelerinde ise j- olarak görülürken, Başkurt, Nogay, Kırım-Tatar, Kumuk, Karay Türkçelerinde ise değişikliğe uğramaz. Oğuz (Türkiye, Azerbaycan, Türkmen, Gagauz) ve Karluk (Özbek, Uygur) grubu Türk lehçelerinde de ön seste y- korunmaktadır. Kuzeydoğu grubu Türk lehçelerinden Tuva ve Hakas Türkçelerinde ç-, Altay Türkçesinde de c-‘dir. y- sesi Yakutçada (Saha) s-, Çuvaşçada da - olmaktadır. Ön seste y-/c- sesinin durumu bakımından Tatar Türkçesi farklı bir görünüm arz etmektedir. Tatar Türkçesinde sayı olarak ön seste y-‘yi koruyan kelimeler çoğunlukta olsa da (yafrak “yaprak”, yakın, yıl, yalkın “alev”, yat-, yıl gibi), önemli bir miktarda da ön seste c- bulunduran kelimeler yer almaktadır. Tatar Tºlºnºŋ Aŋlatmalı Süzlºgº’nde (C.III, Kazan 1981) kök hâlde, türemiş, pekiştirmeli, birleşik kelime, yansıma, ikileme şeklinde (cidº “yedi”, cidºgen “yedigen”, cidºyıllık “yedi yıllık”, ciŋel “hafif”, ciŋºley- “hafifle-”, cir “yer”, cir-kük “yer gök”, cirlº “toprak sahibi, cilbºr-cilbºr “püfür püfür”, ceyºn-kışın “yaz kış” vb.) c- sesi ile başlayan 450 civarında Türkçe madde başı kelime bulunmaktadır. Tatar yazı dilinde diğer Türk lehçelerinden farklılık arz eden y->c- değişmesi bilhassa /i/ ünlüsünden önce cil “yel”, cir “yer” gibi kelimelerde ortaya çıkmakta ve bu durum diğer Kıpçak lehçelerinin Tatar Türkçesine tesiriyle açıklanmaktadır. Ancak gerek Tatar Türkçesinin tarihî dönemleri gerekse ağızları dikkate alınırsa, Tatar Türkçesindeki ön ses y->c- değişiminin diğer Kıpçak lehçelerinin etkisinden ziyade kendi yapısı ve şartları göz önünde tutularak değerlendirilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada da Tatar Türkçesinin tarihî metinleri ve ağızları incelenerek söz konusu durum hakkında bir değerlendirme yapılacaktır. Bu bağlamda Orta (Kazan), Batı (Mişer), Doğu (Sibirya) gibi üç büyük ağız grubu olan Tatar Türkçesinin ağızlarından ve yazı dilinden örnekler verilecek, ön ses y-‘nin ilgili ağızlarda korunması veya başka seslere dönüşmesi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: