Özet:

Çatı, anlamsal değişim ve cümle içinde ögeler arası rol dağılımında oldukça etkin olduğundan dilin anlamsal boyutunun şekillenmesinde merkezi konumda yer alır. Çatı ekleri, cümlenin derin ve yüzey yapısında mantık çerçevesinde ve bir amaç doğrultusunda belirli değişimler meydana getirir. Bu değişimler esnasında da derin yapı ile yüzey yapı arasında anlamsal boyut şekillenir. Türk dilinde dilbilgisel alandaki çatı çalışmalarında, fiilin ekler vasıtasıyla biçim değiştirme ve bu biçimsel değişimden cümle ögelerinin etkilenmesi incelenir. Bu inceleme de daha çok biçimsel düzlemde ele alınır. Oysa, çatı bahsini, salt şekilsel düzlemde ele almak, konunun izahı için yetersizdir. Çatı, şekil bilgisel, sözdizimsel ve anlamsal bir düzlemde irdelenmelidir. Aynı ekin farklı işlevlerine dikkat edilmeksizin yapılan şekil bilgisel tabanlı bu tasnifler konunun izahını karşılamada yetersiz kalmaktadır. Konuya salt şekil bilgisel açıdan yaklaşmanın ortaya çıkardığı tartışmalı konulardan biri de fiil kök veya gövdesinin üzerine aynı çatı kategorisi içerisinde değerlendirilen iki ekin üst üste gelmesi ile oluşan, “katmerli çatı”, “çok çatılı”, “çift çatılı”, “katmerli edilgenlik”, “katmerli ettirgenlik” olarak adlandırılan durumdur. İşlevsel bakış açısıyla çatı bahsine yaklaştığımızda, çatı eki olarak adlandırılan eklerin -çatı işlevi haricinde-  “oluşlama”, “kılışlama” işlevlerini gördüğünü söyleyebiliriz. Bu işlevleriyle söz konusu ekler -çatı işlevlerinde oluğu gibi- sözdizimsel bir değişiklik meydana getirmemiş; etkileri, eylemdeki anlamsal değişimle sınırlı kalmıştır. Buradan hareketle, dil bilgisi kaynaklarında “katmerli çatı”, “çok çatılı”, “çift çatılı”, “katmerli edilgenlik”, “katmerli ettirgenlik” olarak verilen yapılarda çatı eklerinden birinin “oluşlama”, “kılışlama” veya “pekiştirme” işleviyle kullanıldığından katmerli çatı adlandırmasının hatalı olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada çatı ekleri olarak adlandırılan eklerin çatı fonksiyonu dışındaki “oluşlama”, “kılışlama” ve “pekiştirme” işlevleri üzerinde durulup, buradan hareketle de dilbilgisi kaynaklarında “katmerli çatı, çift çatılı, çok çatılı, katmerli ettirgenlik, katmerli edilgenlik” terimleri ile karşılanan çatı eklerinin üst üste gelme hadisesi incelenecektir. Bu yapılarda aslında “katmerli çatının” var olmadığı, söz konusu eklerden birinin çatı işlevi dışında “oluşlama”, “kılışlama” veya “pekiştirme” amaçlı kullanıldığı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: