Özet:

İbn Kuteybe’nin Kırâat İlminin Bazı Problemli Konularına Yaklaşımı Hicrî 213 (828) ila 276 (889) tarihleri arasında yaşayan ve hayatının büyük bir bölümünü Bağdat’da geçiren Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, Mutezilî görüşlere sempati duyduğu gençlik yıllarının ardından, döneminde Ehl-i Sünnet’in sözcüsü haline gelmiş, duruşu ve faaliyetleriyle siyasi otoritenin teveccühünü kazanmış çok yönlü bir âlimdir. Kur’ân hakkında ortaya atılan bir takım iddialara cevap vermek ve Kur’ân’la ilgili insanların zihinlerinde oluşan bazı problemleri çözmek maksadıyla yazdığı Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân’ı Ulûmu’l-Kur’ân için olduğu kadar kırâatlerin müşkül meselelerine temas etmesi ve dönemin kırâat anlayışı hakkında veriler sunması hasebiyle kırâat ilmi için de önemli bir kaynaktır. Söz konusu eserde sahabenin kıraatlerde ihtilafını, sahabe mushaflarında görülen ihtilafları, kıraat imamlarının kıraatlerde ihtilafını ve mushaf metninde hata olduğuna dair kaynaklarda yer alan rivayetleri Nisâ 4/82. ayet çerçevesinde değerlendirerek Kur’ân’ın ilahiliğini tartışanlara cevap verilmektedir. İbn Kuteybe’ye göre söz konusu kırâat ihtilafları “ahruf-u seb’a” hadislerinden kaynaklanan ve ümmet için kolaylık sağlamayı amaçlayan bir ruhsat olarak Hz. Peygamber’e dayanmakta, dolayısıyla da ilahi bir hüviyet taşımaktadır. Ona göre kırâatlerde görülen ihtilaflar mana çeşitliliğine yol açan “teğâyür” ihtilaflarıdır; Nâsih-mensuh konusundaki emir ve nehiyler dışarıda bırakılırsa, Kur’ân’da zıt manalara yol açacak “tezat” ihtilafı yoktur. Mushafa uygun olup onun resm-i kitabetinin dışına taşmayan bütün kıraatlerle Kur’ân okunabilir. Abdullâh b. Abbâs mushafında Fâtiha ve Muavvizeteyn surelerinin yer almaması ve Übey b. Ka’b mushafında Kunût dualarının bulunması onların kendi şahsi değerlendirme ve içtihatlarıdır. Hz. Âişe ve Hz. Osmân’dan gelen ve mushafta yazım hataları bulunduğu yönündeki rivayetleri reddetmeyen İbn Kuteybe’ye göre Arapça’nın herhangi bir veçhine uygun olan farklılıklar lahn olarak değerlendirilemez; Arapça’ya uygun olmayanlar ise mushafı yazan kâtibi bağlar, Kur’ân için bir nakısa teşkil etmez. Aynı şekilde lahn olan kırâat farklılıkları da kurrayı bağlar Kur’ân’a mal edilemez.

Anahtar Kelimeler: