Özet:

Şihabeddin Sühreverdî (Şeyh Maktul, ö. 587/1191) Hikmetü’l-işrâk’ın (Aydınlatmanın Felsefesi) adlı eserinin meşhur bir bölümünde, Meşşâîlerin takipçileri olarak atıfta bulunduğu nispet ettiği, varlığın, somut ve hâricî dünyada (fi’l-a‘yân) şeylerin özüne ya da mâhiyetine eklenen bir şey (ma‘nen zâidün ‘alâ) olduğu şeklindeki öğretiye itiraz eder. Sühreverdî, bunun aksine, varlığın, sırf aklî olan bir şeye ilişkin tasavvurlar (i‘tibârât) arasında yer aldığını ifade etmektedir. Sühreverdî’nin yaklaşımı, kısmen varlığın enfüsî tabîatında ısrarı nedeniyle, Molla Sadrâ ve kendilerini varlığın asâletini (asâletü’l-vücûd) savunlar olarak gören İslam metafizik ekolünün diğer üyeleri tarafından, sonraki dönemde mâhiyetçi veçhe şeklinde değerlendirilmiştir. Sühreverdî’nin bu bağlamda kullandığı “Meşşâî takipçileri” ifadesi, modern yorumcuların yanı sıra ortaçağ yorumcuları tarafından da, genellikle, Fârâbî’ye ve özellikle de İbn Sînâ’ya işaret etmektedir. Genel anlamda bu, gerçekten makuldür. Neticede Sühreverdî “bazı meşşâî takipçilerinin, bütün metafizik yaklaşımlarını varlık üzerine inşâ ettiklerini” (enne ba‘da etbâ‘i’l-meşşâîn benav külle emrihim fi’l-ilâhiyyâti ‘ale’l-vücûd) dile getirdiği bağlamda, varlığın dış dünyada bizâtihî gerçekliğe sahip olduğu fikrine karşı çıkmaktadır. Bu ifadeazından, bir dereceye kadar, el-İşârât ve’t-tenbîhât (İşaretler ve Uyarılar) adlı eserinin dördüncü namatının (Varlık ve İlletleri Hakkında) son bölümünde, yalnızca varlığa istinâd etmesi nedeniyle, hareket üzerinden Tanrı’nın varlığı ispat eden –örneğin Aristotales’in, geriye doğru sonsuz hareket eden ve ettiren şeylerin imkânsızlığına dayanan Hareket Etmeyen Hareket Ettirici’nin gerekliliği gibi- delillerden daha üstün yeni bir delil (yani burhân-ı sıddîkîn) üreten İbn Sînâ’ya işaret ediyor olmalıdır. Varlığın bize zayıf bir temel sunması nedeniyle Sühreverdî, başka bir yöne yönelmemiz ve ışık (nûr) formulasyonuna dayanan alternatif bir metafizik temel oluşturmamız gerektiğini ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler: