Özet:

Türklerin tarihte kurduğubüyük devletlerden birisi Büyük Selçuklu Devleti’dir. Devletin kuruluş devri, ilk sultan Tuğrul Bey’in (ö. 455/1063) hükümdarlığı süresini kapsamaktadır. Bu dönemde Selçuklu coğrafyası; kadim geleneklerin ve farkı milletlerin buluşma noktası olarak farklı felsefi ve kültürel yapıların yer aldığı bir dokuya sahiptir. Nitekim mezhepler arası yakınlaşma ve çatışmalar da bu yapının parçalarındandır. Özellikle Hanefîler ve Şafiîler arasında uzun süredir devam eden mücadele farklı mezhepleri bu ekolün etrafında hizalamıştır. Tuğrul Bey döneminde bu iki ekol arasındaki mücadele Mu’tezilîler ile Eş’arîler üzerinden yaşanmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş döneminde mezhep politikalarının temelini devletin siyasal birlikteliği ve sosyal kaynaşmayı sağlama arzusu oluşturmaktadır. Bu minvalde Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul Bey, vezirlik makamına Mu’tezilî kimliğiyle bilinen Amîdülmülk el-Kündürî’yi (ö. 456/1064) getirmiştir. Selçuklu iktidarı, Hanefi ve Mu’tezilî kitlenin önüne açarak desteklemiş ve onları kadılık, hatiplik gibi görevlere getirmiştir. Buna karşın Rafızî ve Eş’arî-Şafiî-Sûfî kitleler Nişabur merkezli çeşitli baskılara maruz kalmıştır. Özellikle Eş’arî-Şafiî ilim adamlarından pek çoğu bölgeyi terk etmiş, kalanlardan bazıları tutuklanmıştır. Bu uygulamaları dikkate alarak kuruluş devrinin mezhep siyasetini Selçuklu Mihnesi olarak isimlendirmek mümkündür. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş devrini kapsayan ve Selçuklular’ın sonraki dönemlerine de etki eden mezhep politikaları Tuğrul Bey’in vefatı ve Alp Arslan’ın sultan olması ile ciddi bir değişime uğramıştır.

Anahtar Kelimeler: