Özet:

Kur'an metnini ele alan modern okumalar iki bakış açısına sahiptir: Biri, Kur'an metnini ele alırken itidalli bir yol tutmayı benimseyen ve Kur’an-ı Kerim'i olması gerektiği gibi ele alan eğilim, diğeri ise Kur'an-ı Kerim’i okurken modernist Batılı metotları benimseyen ve Kur'an'ı sadece bir kültürle bağlantılı dilsel bir metin olarak gören eğilimdir. Birinci eğilimde, Kur’an’da herhangi bir konuyu tartışan her bir araştırma Kur’anı hitapla ilişkilidir. Bunların bir kısmı Kur’anı hitapta marifete dair ilerlemeyi ele alırken, bir kısmı Kur’anı hitabı, metnin bağlamla ilişkisi üzerinden tartışır. Yine bazıları Kur'an-ı Kerim'de hitabın estetiği etrafında dönüp dururken, bazıları da Kur'anı Kerim'deki kıssalara ait hitaba değinir. Seküler yazarlar tarafından temsil edilen ikinci eğilime gelince, bu eğilimin Arap sekülerist takipçileri, Kur’anı hitabı/metni incelediler. Bu insanlar, Kur'an metnini okumada özel bir eğilim oluşturmak ve farklı bir yöntem ortaya koymak için gayret etmişlerdir. Çalışmalarında Kur'an metnini incelemekle ve ayetlerinin yorumlanmasıyla yetinmediler, bunun ötesine geçerek Kur'an metninin tarihsel ve kültürel olarak şekillendiği ortamlar hakkında konuştular. Nitekim Kur'an'ın Hz. Peygambere parça parça indirildiği "vahiy aşaması"ndan başlayarak Kur'an metninin teşekkül ettiği bütün aşamaları yoğun bir şekilde incelediler. Bu bağlamda Hz. Peygamber'in Kur'an'ı ashabına naklettiği "sözlü telakki aşaması"nı, ardından Kur'an'ın yazıya geçirildiği ve Mushaflarda bir araya getirildiği “yazılı tedvin” merhalesini, son olarak da bazı âlimlerin Kur'an'ı sistematik olarak yorumlamaya başladığı "tefsir aşaması"nı incelediler. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde, dilbilimsel metinlerin analizi konusunda Batı felsefesinden ve onun modernist yaklaşımlarından etkilenen bir grup Arap düşünürü ortaya çıktı. Bu düşünürler, Kur’an’ın vahyedildiği dönemde yaygın olan kültürle irtibatlı bir şekilde, dilbilimsel bir metin olması yönüyle Kur'an metninin tahlilinde bu metotları tatbik etmeye çalıştılar. Bunu yapmaktaki amaçları, Kur’anı okurken veya incelerken kadim âlimlerin atfettikleri kutsiyeti ortadan kaldırmaktı. Nasr Hamid Ebu Zeyd, bu yaklaşımı benimseyen en önde gelen Arap düşünürlerinden biri kabul edilmektedir. İslami araştırmalardaki bilimsel uzmanlığı, yazılarındaki derinlik, modernist yaklaşımlarına ek olarak eserlerinde kültürel kaynaklara başvurması, eserlerinin meşhur ve etkili olmasını sağlamıştır. Bu çalışma, Nasr Hamid Ebu Zeyd'in Kur'anî hitabın kutsallığını inkâr etme girişimlerini okumayı ve onun metodolojik icraatlarını eleştirel bir yöntemle analiz ve tenkit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma bir giriş ve altı bölümden oluşmaktadır. Bunlar Vahyin hayali olduğu iddiası, Kur'an metninin tarihsel olduğu iddiası, Kur'an metninin kültürel bir ürün olduğu iddiası, lafzın maksadının manasının önüne geçirilmesi, Kur’anı anlamada metnin ve kültürün hâkimiyetini bırakıp alıcının hakimiyetine geçiş ve Nasr Hamid Ebu Zeyd'in mucizeler konusundaki tutumu. Çalışma, bir dizi neticeye ulaşmıştır. Bunlardan bazıları şöyledir: 1. Nasr Ebu Zeyd, tecrübi akılcı yöntemi, Kur’an’ı hitap ve onunla yakından ilgili olan vahiy ve nübüvvet incelemelerinde kullanma eğilimi göstermiştir. 2. Nasr Ebu Zeyd'in tecrübi akılcı yöntemi kullanması, onun vahyi inkâr etmesini ve Kur'an'ın, teşekkül ettiği tarihi dönemle sınırlandırılmasını netice vermiştir. Böylece Kur'an metninin, teşekkül ettiği ilk oluşum zamanında durduğu ve onu oluşturan ilk olaylarla sınırlı kaldığı söylenebilir. Bu da hâlihazırda hayatımızda, Kur'anî hitaba itimat etmenin önemini azaltır ve Kur'an metnini sadece belirli bir zaman, olay ve kültüre has tarihi bir kitap yapar. 3. Ebu Zeyd, yapmış olduğu çağrısıyla uyumlu olan ve hedeflerine ulaşmasına yardımcı olan, telakki (alıcı) metodu gibi bazı Batılı dilbilimsel yaklaşımlara dayandı. Bu metot sayesinde Kur’an’ın, sahibi olan Allah u Teâlâ ile irtibatlandırılmasının kutsiyetini inkâr etmeye çalışmış ve Kur’anı, alıcısı ile irtibatlandırmanın zaruri olduğunu dile getirmiştir. Böylece metnin hâkimiyetini onu indirenden (Allah u Teâlâ’dan) alıp onu telakki edecek olan insana (alıcıya) nakletmek istemiştir. Böylelikle insan metnin sahibi ve maliki olacaktır. 4. Ebu Zeyd, Kur'an'ın kutsallığını inkâr eden konumunu pekiştirirken, Batı felsefesi ile modernist eleştirel yaklaşımlara dayanmış, bunun yanı sıra bazı kadim İslami mezheplere, özellikle de Mutezile’ye ve Batınîye’ye de itimat etmiştir. Onu, Mutezilîler gibi, Kur'an’ın icazı meselesini inkâr ettiğini görüyoruz. Aynı şekilde lafızların zahiri manalarını bırakıp, yapılan tevili haklı çıkaracak herhangi bir karine olmaksızın, gizli ve batini delaletlerinin araştırılması gerektiği konusunda ısrar ettiğini de görüyoruz.

Anahtar Kelimeler: