Özet:

Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na nazaran; Anadolu Selçuklu Devleti tarihi, özellikle on birinci asır sonları ve on ikinci yüzyılda bazı bilinmezlerle kaplıdır. Bu hususlardan bazıları da Anadolu Selçuklu sultanlarına vezirlik yapan devlet adamları, devletlerarası diplomasinin nasıl yapıldığı ve dönemin ilmî ortamı ile fikirlere karşı gösterilen hoşgörüdür. Bunun cevabını vermeye çalışacak olan bu makale hazırlanırken tahmin edileceği üzere yeterli kaynağın olmaması, en büyük sorunu oluşturmuştur. Bu husus da ele alacağımız konunun yeterince aydınlatılamamasını sağlayan en büyük problem olarak kendisini göstermiştir. Makaleye ismini veren II. Kılıcarslan’ın veziri İhtiyârüddin Hasan, Eyyûbîler ile gerçekleştirdiği diplomatik münasebetler vesilesiyle Arap-İslâm kaynakları tarafından yeterince ele alınmaya çalışılmıştır. Bu önemli kazanç da Anadolu Selçuklularında vezirlerin yetkileri ve diplomasinin nasıl ve kimlerle işlerlik kazandığı sorusuna yeterince cevap olacak mahiyette karşımıza çıkmıştır. Bu görüşmelerin merkezinde Selâhaddîn-i Eyyûbî gibi bir Kudüs fatihinin ve Haçlılara karşı büyük zaferler kazanan bir kimsenin de yer alması, bahsedilen kapalılıkların çözüme kavuşturulmasında önemli bir kazanım olmuştur. Bundan dolayı da zaman zaman Haçlı kaynaklarına ve kroniklerine de müracaat edilerek bu süreç daha iyi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu makale, Anadolu Selçuklularının Dânişmendliler, Mengücükler, Artuklular, kısmen Zengîler ve Eyyûbîlerle olan ilişkilerinin de çok kısa bir özeti olmuştur. Diğer yandan çalışma, bu dönemin diğer aktörleri olan Kilikya’daki Ermeniler ve Haçlılar ile ilgili bazı olaylara da ışık tutmuştur. Bu olaylar arasında da Kudüs’ün fethini hazırlayan nedenler içinde Selâhaddîn’in bölgedeki Müslüman hânedanlarla yaptığı sulhün ne kadar önemli olduğu ve Üçüncü Haçlı Seferi esnasındaki bazı kritik olayların arka planında Anadolu Selçukluların oynadığı kilit rol öne çıkmıştır. Bu süreç içinde yine Vezir Hasan, önemli başarılara imza atmıştır. Yine bu esnada II. Kılıcarslan’ın ülkesini oğulları arasında pay etmesi, Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezî yapısını bozduğu gibi devleti bir iç savaşa doğru sürüklemeye başlamıştır. Başarılı diplomat kişiliği ile tanıdığımız II. Kılıcarslan’ın veziri Hasan, Eyyûbî ve Artuklular ile yapılacak olan kaçınılmaz bir savaşı engellemekle kalmamış, Anadolu’da yeniden üniter bir devlet yapısının oluşmasını sağlamıştır. Bu çabaları onun hayatına mal olsa da Anadolu’da kardeş kavgasının sona ermesi ve merkezî yapını yeniden sağlanmasında önemli çabaları kendisini daha da yüceltmiştir. Bu başarısında da kendisinin de tabi olduğu onuncu yüzyıl ortalarından beri Bizans’a hizmet eden köklü Gavras ailesinin diplomasi birikimleri önemli rol oynamıştır. Aileden gelen birikimini, kendi yetenekleri ile daha da geliştiren İhtiyârüddin Hasan, Anadolu Selçuklu diplomasisinin oluşmasına ve devletin merkezî yapısının güçlendirilmesine olumlu katkı sağlamıştır. Kılıcarslan’ın veziri ayrıca Konya’da yaptırdığı bir cami, Kayseri’de açtığı bir medrese ve oluşturduğu zengin vakıflarla Anadolu Selçuklularının dinî, kültürel ve sosyal yapısını güçlendirmiştir. Bununla da yetinmeyen İhtiyârüddin Hasan, Anadolu’da âlimlere kol kanat gerilmesi ve hoşgörü kültürünün hâkim olmasında önemli bir boşluğu doldurmuştur. Onun hayatının yeterince anlaşılması da on ikinci yüzyılın son çeyreğindeki Anadolu Selçuklularının devlet yapılanması, diplomasinin şekillenmesi ve ilmî faaliyetlerin ne ölçüde olduğu hususunu daha net olarak gözler önüne sermiştir.

Anahtar Kelimeler: