Özet:

Eski Türkçede fiillerin çatı şekilleri, çok yönlü ve çeşitlidir. Çatı ekleri de günümüze göre daha işlektir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki fiilleri inceleyerek bu tezi ispatlamak mümkündür. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı şekillerinden bazıları Türkiye Türkçesinde kullanılmaya devam ederken bazıları kullanımdan düşmüştür. Çatı eklerinde görülen işlev daralmaları, çatı şekillerinin farklı söz dizimsel ve sözlüksel yöntemlerle karşılanmaya başlanması çatı türlerinin kullanım alanlarını daraltmıştır. Bu çalışmada Dîvânu Lugâti’t Türk’teki fiiller edilgen, ettirgen, oldurgan, işteş ve dönüşlü çatı türlerine göre sınıflandırılmıştır. Çatı türleri kendi içinde ayrıntılı olarak incelenmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te örneklendirilen çatı türleri oransal dağılımlarıyla verilmiştir. Bu çatı türlerinin hangi oranlarla ve örneklerle Türkiye Türkçesine ulaştığı tespit edilmiştir. Çatı eklerinin Karahanlı Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde kullanımları mukayese edilerek çatı eklerinin kattığı anlam özellikleri ve işlevleri tespit edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te kullanılan fakat günümüzde kullanımdan düşen çatı şekilleri ve ekleri sunulmuştur. Günümüze ulaşamayan çatı şekillerinin neden terk edildiği hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur. Bazı fiillerin Eski Türkçedeki ve Türkiye Türkçesindeki çatı eki tercihleri mukayese edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı olanaklarının söz dizimsel kuruluşlar üzerindeki izleri ortaya konmuştur. Bilinen ilk sözlük ve gramer kitabımız olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı türlerinin oransal çözümlemesini yapmak, Türkçenin zaman içinde fiilde çatı konusunda gösterdiği değişimi ortaya koyacaktır.

Anahtar Kelimeler: