Özet:

İsmail Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725) Osmanlı âlim ve sûfîleri arasında eserlerinin çokluğuyla bilinen Ekberî geleneğe mensup bir âlim-sûfîdir. “Rûhu’l-Beyân” isimli bâtınî-işârî tefsirinin yanı sıra Nevevî’nin (ö. 676/1277) kırk hadisi üzerine yaptığı tercüme-şerh çalışması, kendisinin derlediği kırk hadis üzerine yaptığı Arapça şerh ve de müstakil hadislerin üzerine yazdığı risaleler, onun işârî tefsir ameliyesinin Kur’ân-ı Kerimle sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır. Osmanlının son döneminde yaşamış önemli biyograflardan Bursalı Mehmed Tahir’in (ö. 1925) Osmanlı Müellifleri’ndeki Bursevî ve “Rûhu’l-Beyân” tavsifleri Bursevî’nin Osmanlı âlim-sûfîleri içerisindeki ayrıcalıklı yerini ortaya koymaktadır. Mehmed Tahir’in Bursevî tavsifinden hareketle Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ hadis-i şerifi üzerine yazdığı müstakil risaleyi konu edinen bu makalede onun işârî tefsire olan bakış açısı, zâhirî ve bâtınî yorum konusunda tutturduğu denge hassasiyeti Ekberî geleneğe mensup Afîfüddin Tilimsânî’nin (ö. 690/1291) sûfîlerin işârî tefsir ameliyesinde ittifakla başvurduğu ‘Kur’ân-ı Kerîm’in zâhiri, bâtını, haddi ve matla‘ı vardır’ hadis-i şerifi üzerine getirdiği yorum üzerinden incelemeye tabi tutulmuştur. Tilimsânî’nin ana hatlarıyla İslâmî ilimler tasnifini de içeren söz konusu yorumunu şöyle özetlemek mümkündür: Kur’ân-ı Kerim ve hadis-i şerifler üzerine getirilen yorumlarda zâhir/ilim ve bâtın/irfan anlamın varlığını, ayrıştığı/had ve birleştiği/matla‘ noktaları tek bir anlam bütününün parçaları olarak tespit etmek. Bu tespitin bir diğer boyutu Tilimsânî’nin metinleri ilim-irfan-tahkik üçlemesi içerisinde tasnif edişine dayanmaktadır. Söz konusu üçlü ayrıma göre had ve matla‘ı bilmek tahkike karşılık gelmektedir. Afifüddin Tilimsânî’nin söz konusu hadis-i şerif üzerine getirdiği teknik ve cami yorumu diğer sûfîlerde bulmak güçtür. Bu makalenin amacı Tilimsânî’nin getirdiği nazarî yorumun amelî yansımasını Bursevî’nin ‘Mü’min Mü’minin Aynasıdır’ hadis-i şerifi üzerine getirdiği yorumlar üzerinden tespit etmek ve bu vesileyle farklı zamanda yaşamış Ekberî sûfîlerin kullandıkları asıllar (usûl) ve bu asıllardan bilgi çıkarma yöntemleri (menhecü’l-istinbât) arasındaki bütünlüğe ve sürekliliğe işaret etmektir. Bu amaca binaen Tilimsânî’nin söz konusu tasnifinden hareketle Bursevî’nin makaleye konu edinilen hadis üzerine getirdiği yorumlar arasında beşer cinsine ait müminle ilgili olanları zâhirî, cin ve melek cinsine ait müminle ilgili olanları bâtınî ve Hak Mü’minle ilgili olanları ise zâhirî ve bâtınînin ayrıldığı/had ve birleştiği/matla‘ yerleri ortaya koyan yorumlar olarak tespit edilmiş ve detaylandırılmıştır. Makalenin amacı öncelikli olarak Bursevî’nin ‘Şerhu Kavlihî ‘Aleyhi’s-Selâm: el-Mü’minü Mirâtü’l-Mü’min’ isimli eserinin incelemesi olduğu için söz konusu eserin tahkikine ekte yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: