Özet:

Türkçenin söz varlığı yalnızca standart dilin verileriyle ölçülemez. Türkiye Türkçesi ağızlarında görülen ancak standart dilde yer almayan birçok söz varlığı unsuru da bulunmaktadır. Bu unsurlar içerisinde Türkçenin tarihî dönemlerini aydınlatabilecek ve zenginliğine kanıt oluşturabilecek soyut ifade biçimleri de mevcuttur. Deyimler, dildeki bu soyut ifade biçimlerinden biridir. Gelişmiş bir dilin anlatım gücünü, işlenmişlik düzeyini, söz varlığının zenginliğini gösterir. İçinde filizlenip oluştuğu topluluğun sosyal ve ekonomik hayatı ile tarihî ve kültürel kimliği hakkında bilgiler verir. Bu bağlamda deyimlerin Türk dili tarihi çalışmalarında ve ağız araştırmalarında katkısı büyüktür. Deyimlerin göz ardı edilmesi, ağız araştırmalarının önemli bir eksikliğidir. Yapılan çalışmalarda özellikle kayıt altına alınmayan deyimlerin tespit edilmesi, nerede, ne zaman ve ne anlamda kullanıldığının belirlenmesi gerekir. Bu çalışmada, Kütahya merkez ağzında kullanılan deyimler üzerinde duruldu. Beddualar ve iyi dilek ifade eden dualardan oluşan deyimler sonraki çalışmalara bırakıldı. Amaç, ağız sözlüğü ve atlası oluşturma çalışmalarına katkıda bulunabilmektir. Çalışma; tarama, derleme, belli ölçülere göre listeme ve tanımlama olmak üzere dört aşamada gerçekleştirildi. Çalışma sırasında Tuncer Gülensoy’un Kütahya ve Yöresi Ağızları adlı kitabındaki metinlerde kullanılan deyimler ile yakın çevremdeki şahıslara ait metin dışı derlemelerde geçen deyimler dikkate alındı. Bu deyimlerin yazılı kaynaklarda yer alıp almadığını belirlemek amacıyla da Güncel Türkçe Sözlük, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Derleme Sözlüğü, Misalli Büyük Türkçe Sözlük ile A. Turan Sinan’ın Türkçenin Deyim Varlığı, Ö. Asım Aksoy’un Deyimler Sözlüğü, Necmi Akyalçın’ın Türkçemizin Anlamsal Zenginlikleri Deyimlerimiz, Yusuf Çotuksöken’in Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Özcan Türkmen’in Emirdağ Ağzında Atasözleri ve Deyimler adlı çalışmaları gözden geçirildi. Yapılan taramalar sonucunda Kütahya merkez ağzında bulunup kayıt altına alınmayan veya farklı anlam taşıyan deyimler tespit edildi, gruplandırıldı, fişlendi sonra da alfabetik sıraya göre listelenerek karşılıkları verildi ve örneklendirildi.

Anahtar Kelimeler: