Özet:

Şam bölgesi, coğrafi konumu itibarıyla stratejik bir yerde bulunması sebebiyle tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olup aynı zamanda çok sayıda devletin ve hükümdarın bölge hâkimiyeti için mücadele etmesine sebep olmuştur. Bölgede dini açıdan önemli merkezlerin bulunması, eski medeniyetlerin var oluşu, verimli toprakların varlığı, doğu-batı ticaret yolları üzerinde bulunuşu ve Akdeniz’e açılan önemli limanları içinde barındırması gibi nedenler, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel açılardan önemli sonuçlar meydana getirmiştir. 7. yüzyılın ikinci çeyreğine gelindiğinde Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafından bölgeye Müslüman orduları sevk edilmeye başlanmış, ikinci halife Hz. Ömer (r.a.) döneminde ise bölge, büyük ölçüde fethedilerek İslam hâkimiyetine girmiştir. Sonraki dönemlerde sırasıyla Emevîler, Abbasiler, Tolunoğulları, İhşidîler, Hemdânîler ve Fatımîler tarafından idare edilen Şam bölgesi, 11. yüzyılın son çeyreğinde doğudan gelen Türkmen kitleleri tarafından ele geçirilmek suretiyle Selçuklu Devleti’ne tâbii hale getirilmiştir. Hz. Ömer (r.a.) döneminde bölgenin idaresi için Dımaşk, Ürdün, Filistin ve Humus merkezlerine “askeri birlik, ordu” anlamına gelen cünd merkezleri kurularak İslam orduları buralara yerleştirilmiştir. Bu çalışmada 10. ve 11. yüzyılda Şam bölgesinin önemli askeri-idari (cünd) merkezlerinden olan Dımaşk, Ürdün ve Humus merkezleri ile bunlara bağlı şehir ve beldelerin genel tarihi, özellikleri, dini-kültürel açıdan önemi, şehirlerin fiziki yapısı, diğer merkez ve beldelere olan yol ve mesafeleri hakkında bilgiler verilmiştir. Araştırma kapsamında veri toplama aracı olarak dönemin bölgedeki yerleşim merkezlerini anlatan genel tarih, seyahatname ve coğrafya türünden birinci el ve muahhar kaynaklar, şehir tarihi hakkında yazılmış çağdaş eser ve makaleler ile ansiklopedik bilgiler literatür taraması yapılarak kullanılmıştır. Veri analizinde merkez şehir ve beldeler temelinde toplanan veriler, tasnif yöntemi ile derlenmiştir. Ayrıca bu çalışma, idare merkezlerinin sınırları, şehirlerin konumları, yol ve mesafeleri konusunda haritalarla desteklenmiştir. Sonuçta elde edilen veriler ışığında bölgenin bu üç önemli merkezinin siyasi, askeri, sosyo-ekonomik ve coğrafi açılardan ne denli büyük bir öneme sahip olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: