Özet:

2019’un sonunda Wuhan’da (Çin) ortaya çıkan Covid-19 adlı virüsün yeryüzüne hızlı bir şekilde yayılması bütün dünyada küresel salgın kararının alınmasına neden olmuştur. 16 Mart 2020 tarihinde Kazakistan’da olağanüstü hâl ilan edilmiş ve bütün dünya gibi Kazakistan’da da tedbirler alınmıştır. Bu süreçte SOKÜM olarak Kazak toplumunda âşık atışması ön plana çıkmıştır. Bu makalede küresel salgın sürecinde Kazakistan’da aytısın düzenlenmesi ve âşık atışmasında Covid-19 konulu şiirlerin işlenmesi değerlendirilmiştir. Salgının yarattığı sorunlardan biri sokağa çıkma yasağından dolayı âşık atışmalarının kültür merkezlerinde değil sanal ortamda düzenlenmiş olmasıdır. Çalışmada Kazakistan’da olağanüstü hâl ilan edildikten itibaren üçü sözlü ve biri yazılı şekilde olmak üzere aytısın dört türü gerçekleştiği tespit edilmiştir. Sözlü aytısın ilki, farklı mekânlarda oturan âşıkların sanal ortamda görüntülü iletişim kurarak atışmasıdır. İkincisi aynı ortamda bulunan iki âşığın sözlü yarışmasının sosyal medya aracılığıyla canlı yayımlanmasıdır. Bu tür aytıslar evvela Skype, Instagram ve Facebook gibi sanal ortamda gerçekleştikten sonra sonra Youtube’a kaydedilmiştir. Üçüncüsü ise radyo üzerinde yapılan söz yarışmasıdır. Bu tür atışmada âşıklar birini ne yüz yüze ne de görüntülü görebilmekte sadece seslerini dinleyebilmektedir. Son olarak gazete ve Facebook, Instagram gibi yazılı ve görsel medya üzerinde yürütülen yazılı söz atışmalarından söz edilebilir ki bunlar eski geleneğin devamıdır. Araştırmada 2020 yılın Mart-Eylül ayları arasında yüzden fazla akının katılımıyla 100 civarında atışmanın olduğu tespit edilmiş. Bir başka deyişle küresel salgın sürecinde geleneğin farklı bir bağlamda yeni bir biçim kazandığı belirlenmiştir. Âşık atışmasının çoğunlukla devlet tarafından düzenlenmesi, kazanan akınların ödüllendirilmesi ve halkın Youtube’a aktarılmış aytısları çok izlemesi göstermektedir ki aytıs geleneği ve akınları Kazak toplumunda önemli bir yere ve işleve sahiptir. Akınların Covid-19 temalı yaptığı atışmalar Bascom’un “Folklorun Dört Fonksiyonu” bakımından değerlendirildiğinde folklorun “toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme işlevi” ile ilişkilendirilebilir. Dünyayı çok yönlü etkileyen salgın sürecinde elektronik bağlamın yeni bir ortam olarak toplumun ihtiyaçları doğrultusunda ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Ayrıca salgın sürecinde düzenlenen online aytısları icra (performans) kuramı çerçevesinde ele alındığında icracı akın ve dinleyici halk arasında doğal iletişim olmaması nedeniyle şiir etkilenmiştir. Akınların zor günlerde halkın ve devletin yanında olarak eski cıravlık/ozanlık geleneği yaşatmaya gayret etmesi sonucu bu süreçte de âşıklar rakibiyle atışma yaparken salgın sürecinde halkın psikolojik bunalıma girmemesi için onları neşelendirmeye, sabretmeye ve bu derdin geçici olduğunu anlatmaya çaba göstermişlerdir. Ayrıca âşıkların salgından kurtulmak için devletin koyduğu karantina kurallarını yerine getirme konusunda da halkı uyarıcı ve yönlendirici olma gibi bir görev üstlendikleri de söylenebilir. Aytıs esnasında söylenen şiirler, salgın dönemindeki Kazak halkının dünya görüşünü ve geleneği korumaya çalıştığını ispatlaması yanında sözlü tarih için de önemli ip uçları barındırmaktadır.

Anahtar Kelimeler: