Abstract:

İran’ın özellikle Meşrutiyet sürecinde karışıklıkların baş gösterdiği bir dönemde ve Kaçar Hanedanlığı’nın sonlarına doğru Mirzâ Kûçek Han bir özgürlük yanlısı olarak ortaya çıkmıştır. Mirzâ Kûçek Han’ın gerçek adı Yûnis’tir. Yûnis, Reşt’e bağlı Ustâdserâ şehrinde 1880 yılında doğmuştur. Orta halli bir aileye mensup olan Mirzâ Kûçek Han’ın babası Mirzâ Bozorg’dur.Yûnis; Mirzâ, Mirzâ Kûçek, Kûçek Han ve Kûçek-i Cengelî isimleri ile meşhur olmuştur. Mirzâ Kûçek Han, ilk eğitimini Reşt’e bağlı Sâlihâbâd’ta bulunan Hacı Hasan medresesinde ve Reşt’teki Cami Medresesi’nde sarf, nahiv ve dini ilimler alanında görmüştür. Bir dönem de Tahran’da Mahmûdiye Medresesi’nde tahsilini sürdüren ve aldığı bu temel eğitimler ile bir din adamı ve müçtehitlik yolunda ilerleyen Mirzâ Kûçek Han, ülkede meydana gelen inkılap olayları sebebiyle fikri düşüncelerini değiştirmiştir. 1905 yılında Tahran’daki eğitimini yarıda keserek Gilan’da özgürlükçülere katılmış ve Reşt şehrinde kurulan Din Adamları Topluluğu “Mecme-i Ruhaniyyûn” isimli dernek bünyesinde ilk siyasi faaliyetlerine başlamıştır. Dernek faaliyetleri kapsamında Reşt’e komşu şehir ve köylere giderek istibdat yönetimine karşı halkı örgütlemiştir. Daha sonra Gilanlı bazı meşrutiyetçiler tarafından Reşt’te kurulmuş gizli bir cemiyet olan Komite-i Settâr Han bünyesinde, İran Şâhı Muhammed Ali Şah’ın meşrutiyetçileri bastırmak için uyguladığı sert güvenlik tedbirleri döneminde meşrutiyeti yeniden ilan etmek isteyen özgürlükçüler ile birlikte hareket etmiştir. Başlangıçta İngiliz ve Rus emperyalizmine karşı geliştirilen meşrutiyet hareketi başarılı olamamış ve İran tamamıyla yabancıların nüfuzuna girmiştir. Mirzâ Kûçek Han, meşrutiyetin ilanından sonra bir müddet Tahran’da ikamet etmiş ve bu dönemde İttihâd-ı İslâm fikri ile tanışarak bu birliğe üye olmuştur. I. Dünya savaşının başladığı 1914 yılında milli bir programı bulunan “Hey’et-i İttihâd-ı İslâm” ismiyle bir inkilâp komitesi teşkil etmiş ve Cengel Hareketi’ni kurarak silahlı mücadeleye başlamıştır. 1913’te Almanlar ile yakınlaşıp, 1917 yılına kadar da Osmanlı Devleti “Teşkilât-ı Mahsusa” kurumu ile de ilişkiler içerisinde bulunarak bu ilişkilerini 1920 yılına kadar sürdüren Mirzâ Kûçek Han, 1917 yılındaki Rusya’da meydana gelen Ekim devriminden sonra Rusya ile işbirliği içerisine girmiş ve 4 Haziran 1920’de Gilan Sosyalist Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Çalışmamızda, Mirzâ Kûçek Han’ın hayatı, eğitimi, askerî ve siyasî mücadeleleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Mirzâ Kûçek Han’ın hayatı, “Komite-i Settâr Han”, “Hey’et-i İttihâd-ı İslâm”, Komite-i İttihâd-ı İslâm ve Nehzet-i Cengel (Cengel Hareketi) bünyesindeki faaliyetleri ile Gilan Sosyalist Hükümeti çerçevesindeki siyasi mücadeleleri ele alınacaktır.

Keywords: